Dorpsnotabelen tegen vluchtelingen

Jezus Christus en Lenin waren, naast Boeddha en Odysseus, de spirituele helden van de Griekse schrijver Nikos Kazantzakis (1883-1957). Daarnaast was hij gecharmeerd van Nietzsche en diens idee van de eeuwige wederkeer van menselijke drama's - een fenomeen waar de oude Griekse tragedies hun eeuwigheidswaarde aan te danken hebben.

Deze inspiratiebronnen vormen de basis van zijn roman 'Christus wordt weer gekruisigd' (1949) waarin een geitenhoerder zijn navolging van Christus met de dood moet bekopen.

De roman, die in de jaren vijftig en zestig in Nederland jaarlijks werd herdrukt (in totaal werden er toen 150 duizend exemplaren van verkocht), verscheen gisteren, uitgerekend op Goede Vrijdag, in een nieuwe vertaling. En dat is een goede zaak, want het verhaal is actueler dan ooit.

Het speelt zich af in de jaren twintig in een welvarend Grieks dorp in Anatolië in het toenmalige Ottomaanse rijk, waar pope Grigoris en de andere notabelen daags na Pasen de rollen aanwijzen voor het passiespel van het volgende jaar. Herder Manolis krijgt de Christus-rol toegewezen. Hij en zijn discipelen Petrus, Johannes en Jacobus beseffen hun verantwoordelijkheid en bereiden zich vol toewijding voor.

Als korte tijd later een grote groep Griekse vluchtelingen die door de Turken met geweld uit hun eigen dorp verdreven zijn en al drie maanden aan het rondzwerven zijn hier hun toevlucht zoeken, zijn zij het die hun solidariteit betuigen. Met nog een handjevol dorpelingen zijn zij de enigen, de rest van het dorp - de pope en de notabelen voorop - keert zich tegen de komst van de migranten, die naar grotten in de omringende bergen worden verwezen waar ze totaal aan hun lot worden overgelaten. Als een van de aanstaande apostelen de van zijn vader geërfde wijngaarden aan de ontheemden ter beschikking stelt, wekt dit de woede van de dorpelingen.

In de loop van de roman komen de tegenstellingen tussen voor- en tegenstanders van hulp steeds verder op scherp te staan. De angst dat de vluchtelingen het hele dorp over zullen nemen, regeert. Al bij hun aankomst heeft nota bene pope Grigoris de eerste kiem van angst gezaaid door te beweren dat de migranten de cholera naar het dorp hebben gebracht. Terwijl Manolis c.s. tevergeefs tot solidariteit (naastenliefde) oproept, worden zij steeds meer verketterd als vijanden van de gevestigde orde en profeten van de revolutie. En wat je al van verre hebt zien aankomen, gebeurt uiteindelijk ook: de door pope Grigoris aangewakkerde haat tegen de kwade genius Manolis leidt tot diens gewelddadige dood door de bloeddorstige menigte. Christus wordt weer gekruisigd.

De voorspelbaarheid van deze onontkoombare afloop maakt de lezing van de roman er, gek genoeg, geen jota minder boeiend op. En dat komt doordat Kazantzakis zo'n goeie schrijver is, en ook nog eens een wijs mens, gepokt en gemazeld door het leven - zoals ook al bleek uit de vertaling, vorig jaar, van zijn beroemdste roman 'Leven en wandel van Zorbás de Griek'.

'Het menselijk hart is een afgrond vol slangen en padden' en woorden van gelijke strekking laat Kazantzakis zijn personages verzuchten, maar vaker laat hij dat zien in hun gedachten en handelingen, in hun onderlinge en innerlijke conflicten. Vlijmscherp is hij in deze portretten, waarbij met name pope Grigoris en de andere notabelen meedogenloos satirisch op de hak worden genomen.

Voor de rijkste man van het dorp, rijk geworden met woekerleningen, zijn de vluchtelingen in de eerste plaats een nieuwe bron van zelfverrijking: in ruil voor etenswaren hoopt hij voor een habbekrats hun sieraden op te kopen. Pope Grigoris is de wandelende schijnheiligheid, in scherp contrast tot de pope van de migranten, een wijs man die als een ware herder over zijn kudde waakt.

Naast hebzucht en machtswellust toont Kazantzakis hier - net als in Zorbás - nog een andere valkuil van de menselijke ziel: de seksuele begeerte. Met een voor zijn tijd verrassende openhartigheid portretteert hij de worsteling van Manolis met zijn hartstocht voor de onweerstaanbare weduwe Katerina, die in het passiespel de rol van Maria Magdalena moet vertolken. Met zulke al te menselijke intriges houdt Kazantzakis de vaart in de roman, zodat je als lezer, ondanks de voorspelbare apotheose, toch op het puntje van je stoel blijft zitten.

Nikos Kazantzakis: Christus wordt weer gekruisigd Vert. Hero Hokwerda. Wereldbibliotheek; 448 blz. euro 30,-

undefined