Dood van een rechter verlamt de hele natie

Meteen zeggen: Hoe heet de president van de Hoge Raad der Nederlanden? Een punt voor het goede antwoord. Tien punten als je de politieke partij kunt noemen waar die lid van is of op stemt. Honderd punten als je één onderwerp kunt noemen waarvoor het in het komende halfjaar iets uit gaat maken welke partij dat is.

In de Verenigde Staten weet iedereen die een beetje in politiek geïnteresseerd is, of de afgelopen week per ongeluk CNN aanzette, de drie antwoorden als het om het Supreme Court of the United States gaat: 1. John Roberts, 2. Republikein, 3. Abortus, illegale immigratie, positieve discriminatie, klimaatverandering, vakbondsrechten, godsdienstvrijheid.

In de Amerikaanse media ging het dagenlang alleen nog maar over het Hooggerechtshof, en dat wil wat zeggen tijdens de campagne voor de presidentsverkiezingen. Want rond het hof is een unieke, en volgens sommigen een ronduit gevaarlijke situatie voor de Amerikaanse staatsinrichting ontstaan.

En dat allemaal omdat zaterdagavond een man van 79 jaar plotseling overleed. Rechter Antonin Scalia was een van de conservatieve, misschien wel de conservatiefste, rechters van het Hooggerechtshof. Door zijn dood verschoot dat hof van kleur. Van rood (in de VS de kleur van de conservatieve Republikeinen) is het hof grijs geworden, een 4-4 stemverhouding tussen door een Republikeinse president en door een Democratische president benoemde rechters.

Als het gaat zoals tot nu toe gebruikelijk, en door de Grondwet voorgeschreven, dan is het hof over een paar maanden blauw, Democratisch, omdat een door president Barack Obama aangewezen progressieve topjurist zich bij de vier andere 'Democratische' rechters heeft gevoegd.

Alleen gaat het niet meer zoals gebruikelijk. De dood van Scalia was nog geen twee uur bekend of de leider van de Republikeinen in de Senaat, waar benoemingen in het Hooggerechtshof moeten worden goedgekeurd, beloofde zijn partijgenoten een blokkade. "Deze vacature moet niet worden vervuld tot we een nieuwe president hebben."

Daar waren de Democraten het natuurlijk niet mee eens. "De Grondwet is tamelijk helder over wat er nu moet gebeuren", zei president Obama. Hij beloofde binnenkort met een voordracht te komen. Maar Mitchells belofte en een politieke rekensom, beginnend met een 54-46 Republikeinse meerderheid in de Senaat, leren: Obama's voordracht maakt geen enkele kans. Het hof zal daardoor voorlopig door moeten werken in een 4-4 stemverhouding.

Dat is niet altijd erg, het hof beslist over veel onaandoenlijke zaken unaniem of zo goed als unaniem. Maar bij politiek belangrijke beslissingen is er doorgaans een duidelijke scheiding der geesten tussen linkse en rechtse rechters. Dan zullen voorlopig de stemmen staken, en wordt er niets beslist. En door de blokkade die de Republikeinen opwerpen, gaat die situatie duren tot een eind na januari 2017. Dan is pas een nieuwe president beëdigd, een Republikeinse naar zij hopen, en de benoemingsprocedure bij het hof afgewerkt.

Dat is meer dan een jaar en dat laat zelfs door de wol geverfde volgers van de keiharde Amerikaanse politieke mores schrikken. Maar in feite kon je het zien aankomen, zegt Russell Wheeler, expert op het gebied van rechtersbenoemingen, bij de denktank Brookings Institution in Washington DC. Volgens Wheeler is het traditie dat je rond Amerikaanse rechtbanken de geur van politiek kunt opsnuiven. Alleen is dat de laatste jaren veel sterker het geval dan vroeger, tot zijn spijt.

"In de meeste Europese landen is de rechterlijke macht een soort bureaucratie. Je kunt voor rechter studeren en in de rechterlijke macht carrière maken. In landen als de VS met een systeem van common law, rechtspraak op basis van precedenten, worden rechters heel anders geworven. Het zijn advocaten, of rechters bij lagere rechtbanken. De keuze ervan is een politiek proces."

undefined

Politieke kleur

Dat was ook in de Verenigde Staten vanaf het begin vanzelfsprekend. In veel deelstaten zijn er verkiezingen voor rechters. En voor federale rechtbanken, hoven van beroep en het Hooggerechtshof doet de president een voordracht.

Wheeler: "Elke president sinds George Washington heeft bij het benoemen van rechters gelet op politieke kleur. Maar die benoemingen werden altijd tamelijk rustig geregeld. Er werd een rechter uitgezocht, de senatoren uit de staat waar hij zitting zou hebben kregen inspraak en tenzij het ging om een heel extreem iemand gingen ze akkoord. Want ze redeneerden: ooit komt er iemand van onze partij in het Witte Huis, en dan verwachten we ook dat diens keuzen worden gerespecteerd."

Dat veranderde een jaar of dertig geleden opeens. Wheeler: "De gemiddelde tijd tussen voordracht van een federale rechter door de president en bevestiging door de Senaat ging van twee weken naar tweehonderd dagen. Het is veel conflictueuzer geworden."

Een benoeming die de afgelopen dagen vaak is aangewezen als het begin van dat proces, was die van Robert Bork. Bork werd in 1987 voorgedragen voor het Hooggerechtshof door president Ronald Reagan. Maar dat stuitte in de Senaat op grote bezwaren, vooral bij de Democraten. Die vreesden dat hij de legalisatie van abortus door het Hooggerechtshof zou helpen terugdraaien. Een meerderheid wees zijn kandidatuur af.

In plaats van Bork werd toen Anthony Kennedy voorgedragen en benoemd, een rechter die nog steeds in het Hooggerechtshof zit en de afgelopen jaren de enige was die zo nu en dan van de progressieve minderheid een meerderheid wilde maken.

Die kwestie zou bij de Republikeinen zulk kwaad bloed hebben gezet, dat ze, toen ze de meerderheid in de Senaat veroverden, de voordrachten van Democratisch president Bill Clinton zeer kritisch bekeken. Waarop de Democraten dat op hun beurt deden tijdens het presidentschap van George W. Bush. En de Republikeinen nu weer bij Barack Obama.

Maar volgens Wheeler is dat niet de complete verklaring. "Het hele land is meer gepolariseerd geraakt en dat is overgedragen op het selectieproces van rechters. Rechtbanken zijn van nature ondemocratische instituten. Daar zijn ze voor gemaakt, om de neiging onder het volk te weerstaan de vrijheid van meningsuiting en andere rechten te beknotten. Door beslissingen over abortus, en onlangs over het homohuwelijk, heeft het hof zich de vijandschap op de hals gehaald van rechts.

De laatste jaren heeft het hof ook beslissingen genomen die voor vijandschap van links zorgden, bijvoorbeeld over de bescherming van het stemrecht en de financiering van verkiezingscampagnes. Maar historisch gezien is vooral rechts veel aandacht gaan schenken aan de selectie van rechters. En nu is dat compleet oorlog geworden."

Het opgelopen conflict is dus een rechtstreeks gevolg van de polarisatie in de Amerikaanse politiek. Halverwege de vorige eeuw vond je progressieve politici in de Republikeinse partij - in bijvoorbeeld de noordoostelijke staten van New England - en conservatieven in de Democratische partij - met name in zuidelijke staten. Een president die een rechter uit zijn eigen partij wilde benoemen, had ze ideologisch gezien dus nog voor het uitzoeken.

Maar zo breed zijn die partijen niet meer. Politicologen hebben het precies gemeten aan de hand van het stemgedrag van hun volksvertegenwoordigers: de meest rechtse Democraten in het Congres zijn tegenwoordig altijd nog linkser dan de meest linkse Republikeinen. Er is geen overlap meer.

En die polarisatie is niet alleen een verschijnsel in de politiek. Amerikanen zijn door de jaren heen ook meer waarde gaan hechten aan de etiketten 'Republikeins' of 'Democratisch'. Aanhangers van de twee partijen kijken naar verschillende nieuwszenders, lezen verschillende websites en volgen op sociale media verschillende opinieleiders. Als ze verhuizen, blijken ze vaak te gaan wonen in steden of buurten waar mensen wonen met dezelfde partijvoorkeur.

Terwijl in 1960 maar 5 procent van de Republikeinen en 4 procent van de Democraten het vervelend zou vinden als hun kind met iemand van de andere partij zou thuiskomen, was de zorg daarover in 2010 een stuk gestegen: 49 procent bij de Republikeinen en 33 bij de Democraten.

undefined

Compromissen

In zo'n klimaat laten politici het wel uit hun hoofd al te gretig zaken te doen met de andere partij. En dan is het geen wonder dat het 229 jaar oude Amerikaanse staatsbestel, dat het moet hebben van compromissen tussen een president die niet zomaar door het Congres naar huis gestuurd kan worden en een Congres dat niet zomaar door de president kan worden gepasseerd, steeds stroever loopt.

Dat krijgt merkbare gevolgen. Dat de partijen elkaar politiek blokkeren, is de Amerikanen bekend; de opkomst van grote schoonmaak belovende kandidaten als Donald Trump bij de Republikeinen en Bernie Sanders bij de Democraten is daar niet vreemd aan. Maar dat het zelfs het functioneren van de rechtsstaat hindert, zullen de meesten niet weten.

Wheeler: "Texas hoort ongeveer zeventig federale rechters te hebben, maar een kwart van die posten is vacant omdat senatoren de benoemingen tegenhouden. En Texas is een grensstaat, er zijn veel immigratie-zaken, veel drugszaken. De wet eist dat strafrechtzaken voorrang hebben boven civiele zaken. Dus een bedrijf in Texas dat een conflict heeft met een ander bedrijf heeft de grootste moeite dat voor de rechter te brengen."

undefined