Doe maar liever abnormaal

Met een paginagrote advertentie in landelijke dagbladen mengde VVD-leider en premier Mark Rutte zich in het debat over 'normen en waarden'. In een brief aan alle Nederlanders somt hij gedrag op dat hij als 'niet normaal' categoriseert. Tegen degenen die zulk gedrag vertonen zou de premier willen zeggen: 'Doe normaal of ga weg.'

Is dat een redelijke morele eis?

Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar metafysica aan de Radboud Universiteit in Nijmegen: "Nee, het is een vervelende brief. Het verband tussen hufterigheid en nieuwkomers is buitengewoon suggestief. De islam wordt nergens genoemd, maar tussen de regels door is duidelijk dat de premier daar wel op doelt. Het is alsof hij zoveel mogelijk wil meeliften op de sentimenten die zijn concurrent Wilders zo goed weet aan te spreken, maar dan in nét ietsje minder botte bewoordingen zodat hij zijn vingers er niet aan hoeft te branden."

Bastiaan Rijpkema, rechtsfilosoof en universitair docent aan de Universiteit Leiden: "Het lijkt mij niet alleen een onverstandige reactie op Wilders' PVV, maar ook op het CDA. De VVD wordt gesandwicht door twee concurrenten. Buma spreekt over een 'morele crisis' en nu ziet Rutte zich genoodzaakt ook over normen en waarden te gaan spreken. Daar heeft hij zich tot nu toe niet mee beziggehouden; liberalen voelen doorgaans niet zo veel voor een overheid die zich nadrukkelijk bemoeit met de moraal. En nu is er ineens het plompverloren 'normaal doen'.

"Een lege formule. Het doet denken aan de kritiek van rechtsfilosoof Hans Kelsen op de klassieke notie 'ieder het zijne'. Zolang niet duidelijk is wat dat 'zijne' is, kan het worden misbruikt voor de grootste onrechtvaardigheden. Dat geldt ook voor 'normaal doen': wat is 'normaal'? 'Normaal doen is de norm die we moeten uitdragen', zei Rutte eerder in een interview. Maar wat is die norm dan? Dit zou hoogstens het begin van een gesprek kunnen zijn."

Van der Heiden: "Alleen nodigt deze kreet helemaal niet uit tot een gesprek, want als je het er niet mee eens bent, ga je maar weg. Ik heb overigens de illusie dat ik wel weet wat voor 'norm' dit is, die van xenofobie. Op dit moment zijn we kennelijk niet in staat om de almaar toenemende nationalistische sentimenten een halt toe te roepen en een andere richting in te slaan. Met het propageren van een bepaalde bestaande norm bevestig je deze status quo. Terwijl het duidelijk is dat de bestaande normen niet goed functioneren. We zijn bijvoorbeeld in steeds mindere mate bereid om oorlogsvluchtelingen te helpen. Een politicus die over normen en waarden wil praten, zou daar eens over moeten beginnen.

"Wat wij nodig hebben is een herwaardering van alle waarden. En daarbij zouden we niet naar het normale moeten zoeken, maar naar het abnormale. Iets dat afwijkt van het gebruikelijke discours. We kunnen te rade gaan bij filosofen als Alain Badiou, Giorgio Agamben, Slavoj Zizek en Jacob Taubes. Onder hen is een opmerkelijke revival gaande van het denken van de apostel Paulus. Bij Paulus vinden zij het verlangen naar een andere wereldorde.

Zizek heeft gezegd dat wij ons makkelijker kunnen voorstellen dat deze wereld vergaat, dan dat we ons kunnen voorstellen dat het kapitalisme zou worden beëindigd. Dat is illustratief voor onze gevangenschap in de status quo, van rechts tot links. Daarmee sluiten we de mogelijkheid van een werkelijk nieuw begin op voorhand uit."

Rijpkema: "Ik hoop van niet. Gelukkig draagt de democratie die mogelijkheid altijd in zich. Zoals Claude Lefort zei: de democratie is wezenlijk onbepaald. Ze is geboren uit de Franse Revolutie; met de onthoofding van de koning ging niet alleen zijn fysieke lichaam verloren, maar ook de ordening die dat lichaam symboliseerde. Er ontstond een samenlevingsvorm waarin een betekenisgevend punt niet meer voorhanden is. Dat maakt het 'zijn' in een democratische samenleving ook tot een opgave. Geen wet, partij, of norm kan ooit het definitieve stempel van legitimiteit hebben.

Er zullen echter altijd krachten zijn die toch het onmogelijke beloven: hernieuwde zekerheid, een einde aan de onbepaaldheid. Ze willen de democratie vastleggen op één verhaal. Wat niet in dat verhaal past, wordt uitgesloten. De PVV doet dat door consequente discriminatie van een geloof. Een democratie moet zich verzetten tegen die uitsluiting. Daarom is Ruttes suggestie dat sommige mensen 'beter weg kunnen gaan' de verkeerde boodschap."

Weet je wat ik niet begrijp? Het kabinet Rutte-II is het eerste in lange tijd dat erin slaagt de rit uit te zitten. Onlangs analyseerde NRC dat het kabinet een groot deel van zijn plannen heeft waargemaakt. Nu kunnen we natuurlijk van mening verschillen of dat de juiste plannen waren. Maar dat doen we niet. We hebben het over een veronderstelde 'morele crisis'. Karl Popper zag verkiezingen als het ultieme evaluatiemoment van degenen die we gekozen hebben. Zo komt een democratie vooruit. Laten we het vooral ook over het rapport van Rutte II hebben."

Van der Heiden: "Het gesprek over morele normen en waarden is volgens mij wel degelijk een belangrijk deel van die evaluatie. En het is ook van wezenlijk belang dat we dit gesprek op een ander niveau voeren dan met infantiele kreten als 'Doe normaal'. Politici zouden zich moeten richten op dat wat van waarde is - ook daarin kan Paulus een voorbeeld zijn met zijn devies 'onderzoek alles en behoud het goede'. Dat begint bij het besef dat de huidige normen en waarden misschien niet adequaat zijn. Wie bang en bozig vasthoudt aan zijn eigen norm, zal nooit leren van de rijkdom van anderen."