'Dit requiem is nogal extreem'

Genieten van de dissonanten, dat vergt Ligeti van de zangers in zijn 'Requiem'. Advies van dirigent Daniel Reuss: "Als het niet lekker klinkt, doorzetten, doorzingen." Hij repeteert met het Groot Omroepkoor en het Vlaams Radio Koor, samen tachtig man, op Ligeti's mis.

Het gecombineerde koor treedt aan met het Concertgebouworkest, dat ieder najaar een dodenmis op de agenda heeft staan. Ligeti volgt na Mozart, Brahms' 'Ein Deutsches Requiem' en Verdi's 'Messa da Requiem'. Het orkest speelt het stuk voor het eerst, voor het Groot Omroepkoor is de muziek niet nieuw.

Een buitenbeentje onder de requiems, met zwartgallig gemompel, extreme uithalen, bijna alles even onverstaanbaar. György Ligeti (1923-2006) schreef het werk in de jaren zestig van de vorige eeuw, voor sopraan, mezzosopraan, koor en orkest. Een avant-gardist met geschiedenis: de in Transsylvanië geboren componist studeerde aan het conservatorium van Boedapest en verdiepte zich reizend door Roemenië in de volksmuziek - Bartók was zijn voorbeeld. Nadat de Russen in 1956 de opstand in Boedapest neersloegen, vluchtte Ligeti naar het Westen en kwam in de smeltkroes terecht van Stockhausen en Boulez. Zijn doel: de vrijheid, in alle opzichten.

"Echt prettig klinkt Ligeti's vierdelige Requiem nergens", zegt Reuss, die al het een en ander van de componist achter de kiezen heeft, onder meer met zijn Cappella Amsterdam. "Dit stuk is nogal extreem, in de requiemtraditie past het helemaal niet. Ik kan niet in Ligeti's hoofd kijken, maar ongetwijfeld heeft de sfeer van deze muziek te maken met zijn achtergrond. Het is geen mis volgens de katholieke traditie, want daar hoort de hele requiemtekst bij, Ligeti gebruikte slechts een deel.

"Het begin, goeie genade, waar komt dat vandaan? Je hebt niet het idee dat je mensen hoort zingen. Er borrelt van alles op uit een grot, een geest, iets onmenselijks.

"In het Dies Irae is geen normaal interval te bekennen, de muziek schiet alle kanten op. Met zo'n grote groep zangers de intervallen heel precies raken, lastig. In je eentje langs een noot schuren, prima, maar met z'n twintigen gaat dat opvallen, dan wordt het troebel. Dat is het moeilijke en bijna onmogelijke van de snelle delen. In het begin, in de Introitus en het Kyrie, is de ritmische notatie vermoeiend, er komt geen noot óp de tel, alles zit er steeds tussenin. Die verschuivende lagen en dichte structuren zijn zeer typerend."

Op het programma staat ook het Kyrie uit de 'Missa Prolationem' van Johannes Ockeghem, een van de renaissancecomponisten naar wie Ligeti goed heeft gekeken - hij ging met dezelfde compositietechniek aan de haal.

Koor en orkest staan tijdens de concerten onder leiding van Jonathan Nott, die het Requiem al eens op cd zette met de Berliner Philharmoniker, toen de componist nog leefde. De opnames werden vanuit Berlijn naar Ligeti in Wenen gestuurd, en afgekeurd: het zwarte was niet zwart genoeg en het fortissimo veel te zacht. Als er vierdubbel forte staat, moet dat ook echt zo klinken.

"Moeilijke man, best wispelturig", weet Reuss. Hij nam eens 'Clocks and clouds' op, en Ligeti reageerde met: 'Did I write this Hollywood shit?' Ander verhaal: de Hongaar verbood Ronald Brautigam zijn pianoconcert uit te voeren. Onvrede met de interpretatie van Neerlands grootste pianocoryfee. Echt waar.

Griezelklanken, gevaarlijk wiebelende noten van koor en orkest. De twee zangsolisten, sopraan Jane Archibald en alt Allyson McHardy, moeten in de dampende notenbrij hun weg zoeken.

Reuss: "Het Requiem heeft enorm veel sfeer, dat is ook mooi: iedereen kan z'n eigen verhaal erbij maken. Je hebt geen regisseur of dirigent nodig die je moet uitleggen wat je waarbij moet voelen. Het is beeldende muziek. Misschien heeft Ligeti in zijn tijd wel hallucinerende middelen gebruikt, een blowtje, dat zou zomaar kunnen. Al zijn stukken die gebaseerd zijn op de micropolyfonie hebben een betoverende werking. Klankverschuivingen die je nauwelijks kunt waarnemen, maar ze moeten er wel zijn, anders heb je dit bedwelmende resultaat niet.

"Voor een koor is dit heel goed om te studeren, je leert perfect intoneren. En je kunt heel veel laten horen, alleen al aan kleur. Stel je voor: een balans vinden in het zachtst denkbare geluid. Wat dat betreft is het niet altijd even handig gecomponeerd en is de natuurlijke balans ver te zoeken." Is dat heel slim geschreven, of een gebrek aan koorkennis? "Het is een visioen, een subliem gedachtenspinsel."

Uitvoeringen: vanavond, 26 en 28 september.

Meer informatie op: www.grootomroepkoor.nl en www.concertgebouworkest.nl

undefined