'De westerse filosofie loopt al eeuwen achter'

Antwoorden geeft de 82-jarige Nigeriaanse filosoof Sophie Oluwole, de eerste vrouw die in Nigeria een doctorstitel in de filosofie behaalde, niet zomaar. "Wat is Afrikaanse filosofie?", beantwoordt ze met: "Wat is westerse filosofie?"

Dan volgen nieuwe vragen en denkbochten: "Kun je de Griekse, Britse, Duitse en Franse filosofen die ik moest bestuderen, tot één verklaren?" Oluwole wijst erop dat bijvoorbeeld de Brit Bertrand Russell en de Duitser Immanuel Kant - de laatste ontmaskert ze in haar boek aan de hand van zijn uitspraken over witte superioriteit als onverbloemde racist - elkaars talen niet spraken, maar toch op dezelfde westerse hoop worden gegooid. "Nigeria alleen heeft 256 talen, ik spreek er maar één: Yoruba. Hoe kunnen we dan over Afrikaanse filosofie spreken?"

Toch wordt Oluwole tijdens haar boektoer door Nederland en België afgelopen week vrijwel overal aangeduid als 'Afrikaanse filosofe'. "Mij Afrikaan noemen is simpelweg aangeven dat ik geen Europeaan ben", zegt ze gelaten vanuit haar zonovergoten hotelkamer aan de Amsterdamse Herengracht.

"Ze willen daarmee zeggen dat ik niet wit ben en dus niet ontwikkeld zou zijn. Het is een stigma, een manier om mij als inferieur te bestempelen. Ook wordt vaak benadrukt dat ik filosofe ben, een vrouw dus. Dat is ook een manier om me te discrimineren. En de mensen die me zo omschrijven beweren tegelijk dat er in Afrika helemaal geen filosofie bestaat.

Mijn hele leven is mij verteld dat Afrikanen niet kritisch zijn en niks analyseren. Dat Afrikanen niet kunnen denken. Dat zou betekenen dat Afrikanen geen mensen zijn. Ik wilde het tegendeel bewijzen."

Oluwole dook na haar doctoraat in 1984 in de taal, cultuur en filosofie van de Yoruba, een bevolking van zo'n 40 miljoen mensen in West-Afrika waar ze zelf deel van uitmaakt. Ze was toen 49 jaar, moeder van acht kinderen - van wie er twee overleden.

Ze legde zich vooral toe op de bestudering van het Ifa-corpus, een verzameling van eeuwenoude mondeling overgeleverde teksten die onderverdeeld zijn in duizenden verzen die door Ifa-volgelingen uit het hoofd geleerd worden. Ten onrechte werd het Ifa-corpus door de koloniale overheersers tot occult bijgeloof gereduceerd. De grondlegger van het Ifa-corpus, Orunmila, werd door de Britten afgedaan als religieus en mythologisch figuur.

Twee beschermheiligen

Maar Oluwole ontdekte dat Orunmila een mens van vlees en bloed was, een onderbelichte tijdgenoot en vakbroeder van Socrates. Een filosoof. En in het Ifa ontdekte ze een uitgekiend systeem voor wijsbegeerte. Toch kreeg ze nog steeds te horen dat Afrikaanse filosofie niet bestaat omdat orale overlevering niet telt in de filosofie.

"Toen bedacht ik dat Socrates zelf ook nooit een letter heeft geschreven, maar zijn gedachten aan zijn volgelingen, zoals Plato, doorgaf. Orunmila gaf ook alles door aan zijn leerlingen. Het enige verschil is dat zij het niet opschreven, zoals Plato, maar onthielden. Socrates is wereldwijd bekend als de grondlegger van de zogeheten westerse filosofie. Orunmila kent bijna niemand. Ook niet in Nigeria, zelfs onder de Yoruba is hij onbekend!", zegt Oluwole geërgerd.

Daarom besloot ze over haar twee favoriete filosofen een vergelijkende studie te schrijven: het pas in het Nederlands vertaalde 'Socrates en Orunmila', met de Nederlandse ondertitel 'Wat we van Afrikaanse filosofie kunnen leren.' Gek genoeg wijkt die erg af van de oorspronkelijke, Engelse ondertitel: 'De twee beschermheiligen van de klassieke filosofie'.

Oluwole heeft een vest om haar schouders geslagen en vraagt of de verwarming op haar kamer nog wat hoger kan op deze meimiddag, terwijl ze met stapels uitgeprinte teksten de talloze overeenkomsten tussen Orunmila en Socrates aantoont. Beiden waren dik, hielden van drank, predikten deugden, geloofden in dialoog en veroordeelden absolute kennis.

Maar er zijn ook opvallende verschillen. Socrates, die arm was, vond dat de rechten van slaven en vreemdelingen niet dezelfde mochten zijn als die van de Atheense burgerij. De welvarende Orunmila vond juist dat iedereen aan besluitvorming mocht meedoen en bestuurlijke functies mocht bekleden, ongeacht achtergrond of sekse. Volgens Socrates is een mens óf goed en deugdzaam, óf slecht en onwetend. Orunmila scheidt die zaken minder. Rijkdom bijvoorbeeld kan goed of kwaad zijn, het ligt eraan wat je ermee doet.

Tekst loopt door onder afbeelding.

Grondlegger quantumfysica

Om de Nederlandse ondertitel aan te halen: van die ondeelbaarheid kunnen we volgens Oluwole veel leren. "Orunmila is een complementair denker. Onder kan niet zonder boven. Ik kan niet zonder jou. Hoewel ik van Socrates' methodiek hou, gaat hij, zoals alle westerse denkers na hem, uit van tegengesteld denken: materie staat tegenover immaterie. Emotie staat tegenover ratio. Wetenschap is niet te rijmen met mystiek. Religie niet met filosofie. Mens versus natuur. Goed óf kwaad. Het individu staat los van het collectief."

Maar in veel Afrikaanse denkwijzen is dat allemaal één, zegt Oluwole. "Dat zie je ook in de Ubuntu-filosofie, die niet alleen in Zuid-Afrika, maar tot aan West-Afrika voorkomt en staat voor de relatie tussen mensen. Westerse filosofen komen er nu pas achter dat alles met elkaar in verbinding staat, terwijl Orunmila dat al 500 jaar voor Christus heeft gezegd. Hij is eigenlijk de grondlegger van quantumfysica. Filosofie in het Westen is zogenaamd toonaangevend, maar loopt al eeuwen achter."

Het oppositionele westerse denken heeft geleid tot de enorme ongelijkheid en onderdrukking waar de wereld mee te kampen heeft, zegt Oluwole. "Zwart versus wit, arm versus rijk, man versus vrouw. Pas na de komst van de Britten gingen de Yoruba vrouwen uitsluiten. Maar van oudsher hebben vrouwen in de Yorubacultuur altijd leidinggevende functies gehad. De Babalawo, de mannelijke Ifa-kenners, en de Iyalawo, de vrouwelijke Ifa-kenners, zijn gelijkwaardig. In het Westen strijden vrouwen nu nog om religieuze functies."

Ze noemt nog een op tegenstelling gebaseerd systeem: het kapitalisme. "Dat bestaat niet zonder arm versus rijk, maar waarom kunnen we niet samen groeien? De Ghanese filosoof Kwasi Wiredu vertelde eens over een Ghanese monteur die het advies kreeg van westerlingen om zijn zaak langer open te houden omdat hij zo populair was.

Zijn broer was ook monteur, maar had geen werkplaats en dus geen werk. De westerlingen vonden dat hij zijn broer in dienst moest nemen, dan zou hij enorme winst maken en rijk worden. Maar de man zei: 'Waarom moet hij voor mij werken in plaats van voor zichzelf?' We moeten beiden de mogelijkheid krijgen om rijk te worden. Hij kan mijn werkplaats gebruiken, maar voor zichzelf.'

Kapitalisme creëert vooral werknemers, maar sluit voor de massa de mogelijkheid af tot gelijke kansen. Niet iedereen kan en zal even rijk zijn. Maar volgens Orunmila moet iedereen in ieder geval dezelfde kans krijgen om welvaart na te streven.

Katoen spinnen

Kritisch blijft Oluwole wel, ten opzichte van de filosofie, de academische wereld én Orunmila. "Orunmila was niet perfect. Hij raadde polygamie af, maar had zelf drie vrouwen."

Volgens Oluwole is er een verschil tussen filosofie en praktijk. "Filosofie is een aanbeveling voor wijsheid, geen complete gebruiksaanwijzing voor het leven. Jonge mensen raad ik nu dan ook eerder af om te streven naar een universitaire studie. Als ik minister van onderwijs zou zijn in Nigera" (lachend: "Maar dat zouden ze nooit toestaan), zou ik 95 procent van de universiteiten sluiten. In Afrika leer je westers onderwijs om deftig Engels te spreken en met papieren te wapperen, maar je leert niet te overleven."

"Ik ben niet alleen een academicus. Ik heb als kind leren katoen te spinnen, katoen te weven, katoen te verven, akkers te bewerken, te handelen op de markt. Ik ben op mijn 21ste moeder geworden en heb pas op mijn 32ste mijn eerste graad gehaald. Ik zou jongeren aanraden land te bewerken of kippen te houden. Iets wezenlijks waarmee ze zichzelf kunnen onderhouden."

Hoewel Oluwole al 82 is en slechthorend, heeft ze nog volop ambities. Haar belangrijkste streven is om de mondelinge kennis van het Ifa-corpus te verzamelen, te archiveren en op schrift te zetten. "Ik ben bezig geld te verzamelen om een instituut op te richten. Het Ifa-systeem bestaat uit in totaal 204.800 verzen. Tot op heden hebben we nog maar tienduizend verzen op schrift. De rest huist in de geheugens van de Babalawo's en Iyalawo's, maar die zullen sterven. Voor toekomstige generaties die denken dat ze geen filosofische traditie hebben, moeten we deze kennis bewaren."

Sophie Bosede Oluwole

Sophie Bosede Oluwole werd onder Britse overheersing in 1935 geboren in Nigeriaanse staat Ondo. Ze studeerde filosofie in Lagos en woonde en werkte later in Moskou, Duitsland en de VS.

Oluwole noemt zichzelf een kritisch traditionalist die authentieke elementen in Afrikaanse tradities als basis ziet voor filosofie. In haar boek 'Witchcraft, Reincarnation and the God-Head', bekritiseert ze de diskwalificatie van paranormale verschijnselen door de westerse wetenschap. Ook gebruikt Oluwole orale tradities, naast literaire.

In 2014 was zij een van de G8-filosofen van Filosofie Magazine, samen met o.a. Zygmunt Bauman, Peter Sloterdijk en Damon Young.