De wereld achter die fijne Rijnreis blijkt helemaal niet zo fijn te zijn

Het is dertig graden, de zon schijnt fel. Op een paadje langs de Rijn in Keulen staan 170 koffers die op een drafje door twaalf personeelsleden aan boord van de Alemannia worden getild, twee of drie trappen af naar ieders persoonlijke hut. Op het zonnedek krijgen gasten hun eerste halve liters bier geserveerd. Dan gaan de lijnen los, op naar Amsterdam.

Het Rijnreisje, vanouds populair bij met name senioren, is uitgegroeid tot een booming toeristenindustrie. Maar niet iedereen profiteert daarvan. Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico ging samen met Trouw en radioprogramma 'Argos' aan boord. Uit gesprekken met medewerkers van verschillende riviercruiseschepen en aan de hand van hun contracten en loonstrookjes ontstaat een ontluisterend beeld van hun werkomstandigheden.

Het personeel op de varende hotels maakt dikwijls aaneengesloten werkdagen van tien tot zestien uur, tegen lage lonen. Overuren, waarvan dagelijks gedwongen sprake is, worden veelal niet vergoed, zo staat in contracten die werden ingezien. Vrije dagen komen in het slechtste geval niet voor.

De sector benut het recht op vrij verkeer van personen en diensten binnen de Europese Unie. Wat één riviercruise lijkt, is vaak een stapelconstructie van meerdere internationale bv's. Rederijen die in Amsterdam aanmeren staan over het algemeen ingeschreven in Zwitserland, terwijl het personeel wordt ingehuurd via uitzendbureaus of dochter-bedrijven op Cyprus of Malta. Eilanden waar de binnenvaartschepen nooit komen. Dat is voordelig voor de reders: Cyprus kent bijvoorbeeld geen algemeen minimumloon, en er zijn gematigde tarieven voor onder meer sociale verzekeringen.

"De reders maken slim gebruik van de verschillen in de Europese wetgeving. Achter veel van de schepen gaan complexe financiële en juridische constructies schuil", zegt Ad Hellemons, directeur van Aquapol, de overkoepelende organisatie van Europese politie te water. Bedrijven shoppen volgens hem binnen de verschillende nationale, geografische en Europese regelingen. "Denkend: hoe kan ik dat het voordeligst organiseren. Ze weten: dit is voor controlediensten een mission impossible om boven water te krijgen." Het resultaat, volgens Hellemons, is "in een aantal gevallen zeker uitbuiting en soms ook mensenhandel".

Early birds

Om kwart voor zes 's ochtends gaat in het personeelsverblijf de wekker. Om zes uur begint het horecapersoneel in het restaurant: het ontbijt voor de early birds begint om half zeven. Het ontbijtbuffet is overvloedig, de lunch heeft drie gangen, het diner vier. Soms is er tussen het opruimen van de lunch en de voorbereidingen voor avondeten tijd voor een pauze, zegt kelner Bence (achternaam bekend bij de redactie).

Als horecamedewerker van de Alemannia ontvangt hij per maand 1100 euro op zijn bankrekening, zo staat in zijn contract. Hoelang zijn werkdagen zijn? "Als je geluk hebt, hoef je, als je alle pauzes van je werktijden aftrekt, maar 11,5 uur te werken. Als er een personeelsshow is of als we moeten laden en lossen, een paar uur meer", reconstrueert hij. Uitgaande van die getallen zit hij ver onder het Nederlandse minimumloon.

Wel worden er op het schip fooien gegeven, waardoor de uiteindelijke inkomsten hoger kunnen zijn. "Dat is het enige wat mij sust", zegt Jacques Kerkhof, secretaris maritieme sectoren bij de Belgische Transportbond. "Met Amerikaans publiek aan boord krijgen werknemers in ieder geval nog fooi."

Volgens het bedrijf Riverman, eigenaar van de Alemannia, is er geen sprake van uitbuiting. De werknemers werken onder Zwitserse contracten en Europese regels, voor Duits minimumloon. Hoewel de werktijden op de schepen niet vergelijkbaar zijn met werktijden aan land, worden er geen dagen van twaalf tot zestien uur gemaakt, zegt hij. Volgens hem is het "niet de eerste keer" dat medewerkers deze uitspraken doen, maar klopt de berekening niet. "Ze vergeten hun pauzes tussen de shifts door van de werktijden af te trekken."

De salarissen verschillen per functie en per schip. Vakbondsvrouw Myriam Chaffart van de Europese Federatie van Vervoerswerknemers (ETF) zegt contracten in handen te hebben gehad met een maandloon van 350 euro. De laagste bedragen in de contracten die Trouw inzag, waren 750 en 900 euro voor respectievelijk bar- en schoonmaakpersoneel.

Tot voor kort kwam het personeel vooral uit Oost-Europa, zegt Chaffart. "Nu wordt er van verder geworven, zoals Indonesië of de Filippijnen." Volgens Aquapol-directeur Hellemons wordt werving in deze landen als excuus gebruikt om andere regels toe te passen. "Je hoort vaak van bedrijven: 'Oh die mensen zijn er allemaal heel happy mee. Op de Filippijnen zouden ze 150 euro per maand verdienen, nu 600.' Maar dat is in het strafrecht niet het criterium voor uitbuiting of mensenhandel."

Sandor Svak is een Hongaarse ervaren banketbakker die een half seizoen aan boord van Avalon Waterways' Illumination werkte. Het schip is eigendom van het Zwitserse Isiona River Equity. De reisorganisatie is Avalon Waterways, een Amerikaans, Zwitsers en Brits bedrijf. Het management aan boord wordt verzorgd door River Advice, dat in Bazel staat geregistreerd, maar het personeel inhuurt via hun Cyprische dochteronderneming: River Catering.

In Svaks contract staat onder 'werkuren' dat hij geacht wordt "zoveel extra uur te werken als nodig is voor de dagelijkse uitvoering van de taken". Zijn werkdagen duurden 14,5 uur, becijfert hij. Een volle maand, zeven dagen per week werken, leverde hem 1400 euro op. Dat is inclusief overuren, staat op zijn loonstrookje.

Gevaarlijke constructie

"Dit is echt een heel gevaarlijke constructie", zegt Conny Rijken, hoogleraar mensenhandel en globalisering in Tilburg. "In een arbeidscontract moet het loon staan en het aantal uren waarvoor dat is. Anders kun je niet zien wat je per uur verdient. Dit maakt iemand kwetsbaar voor uitbuiting."

In een reactie zegt River Catering dat werknemers "door situaties mogelijk niet onmiddellijk vrije dagen krijgen, dit wordt later gecompenseerd". Op Svaks laatste loonstrookje staat inderdaad dat 690 euro is uitbetaald voor 'vrije dagen'.

Is er sprake van uitbuiting? Dat hangt ervan af. Volgens het Nederlands strafrecht mag er geen sprake zijn van dwang, en moeten werknemers vrij zijn om op te stappen. Zo rapporteren werknemers van Viking River Cruises, Riverman en River Advice dat zij hun paspoort moesten afgeven. "Ik wilde weten waarom. Ik mocht niet zoveel vragen stellen", zegt Svak. De bedrijven stellen desgevraagd dat het tijdsbesparing is, zodat bij een controle alle paspoorten bij elkaar zijn. "De werknemer kan het op ieder moment terugvragen."

"Het inhouden van paspoorten is een bekend dwangmiddel om mensen aan je te binden, in slechte zin", zegt Rijken, die het een bekend fenomeen noemt in mensenhandelzaken.

Een oud-restaurantmedewerker van uitzendbureau G&P Cruisejobs (naam bekend bij de redactie) vertelt dat ze een borg van ongeveer 200 euro moest betalen voor haar uniform. Volgens de brancheorganisatie Europese Binnenvaart Unie (EBU), vraagt de meerderheid van de cruisewerkgevers inderdaad een borg voor werkkleding. In het contract van een medewerker van uitzendbureau Edelweiss Gastro staat ook een 'runaway penalty' opgenomen.

Hoe meer drempels zijn opgeworpen voordat iemand weg kan, des te kwetsbaarder iemand wordt. "Als je borg hebt betaald en niet onmiddellijk bij je paspoort kunt en afhankelijk bent van je werkgever om terug naar huis te kunnen vliegen, dan werk je niet in vrijheid", zegt Aquapol-directeur Hellemons.

Gesprekken tussen bonden en werkgeversorganisaties blijven al jaren zonder resultaat. "We komen moeilijk aan boord. De werkgevers weigeren formeel in overleg te gaan. Zo blijft de branche total loss", zegt vakbondsvrouw Chaffart.

De arbeidsomstandigheden van het hotel- en horecapersoneel aan boord van de schepen is al langer onderwerp van discussie. Inspectie SZW, voorheen de arbeidsinspectie, maakte vorig jaar bekend dat bij controle van vijftien schepen, negen overtredingen op de Wet minimumloon en de Arbeidstijdenwet zijn gevonden.

Uit rapporten die Trouw mocht inzien over controles van Aquapol in datzelfde jaar, blijkt dat op zeven van de acht schepen die gecontroleerd werden, dezelfde overtredingen plaatsvonden. Het controleren van riviercruiseschepen valt dit jaar desondanks niet onder de 'prioritaire activiteiten' van de arbeidsinspectie, laat de woordvoerder weten.

Perfect legaal

De financiële kant, met internationale dochterondernemingen, is waarschijnlijk 'perfect legaal', zegt professor Mijke Houwerzijl, hoogleraar arbeidsrecht aan de Universiteit van Tilburg. Maar het toepassen van de Cypriotische arbeidsvoorwaarden en sociale zekerheid 'zeer zeker niet'. Bij grondige analyse zal waarschijnlijk blijken dat de werknemers in elk geval voor een deel recht hebben op Nederlandse arbeidsvoorwaarden, stelt Houwerzijl. "De Nederlandse arbeidstijdenwetgeving is van 'openbare orde'. Dat betekent kort gezegd dat iedereen hieraan gebonden is, zelfs bij slechts tijdelijke werkzaamheden op Nederlands grondgebied." De Arbeidstijdenwet stelt dat iemand nooit meer dan zestig uur per week mag werken. Over een periode van vier weken mag dit maximaal 55 uur per week zijn.

Bij de Duitse politie zet hoofd-rechercheur Hubert Griepe zich al elf jaar in tegen de misstanden in de sector. Hij noemt de situatie op de schepen een neverending story. "En het wordt niet beter." Griepe ziet dat het controlesysteem internationaal tekortschiet. Op eerste gezicht lijkt alles in orde, "de gecontroleerde lacht achteraf in zijn vuistje omdat inspectie van alles over het hoofd ziet".

Aquapol-directeur Hellemons gelooft ook dat er veel kennis nodig is om het probleem te kunnen bestrijden: "Je kunt niet aan iemand aflezen dat hij of zij zeven dagen onafgebroken werkt. Je kunt niet aan iemands gezicht zien dat hij ernstig onderbetaald wordt, dat hij nu aan boord is, maar pas over zes maanden weer van boord kan."

Toch rennen niet alle medewerkers weg, sommigen komen zelfs terug. "Het werk is niet voor iedereen", vertelt een Slowaakse serveerster die vier jaar voor G&P werkte, seizoenen van negen maanden. "Voor mij was het prima." De eerste twee maanden zegt ze geen tijd voor pauze te hebben gehad, daarna werd ze handiger in het werk en ging het sneller. "Een of twee keer per seizoen had ik het ontbijt vrij. Een dag vrij: onmogelijk." Het eerste jaar werkte ze voor 950 euro per maand, het jaar daarna kwam daar 50 euro bij, het jaar daarna weer.

Maira van Helvoirt, secretaris van de passagiersvaartcommissie bij brancheorganisatie EBU, spreekt zalvend over de branche. Volgens haar hebben de cruisebedrijven geen kwade opzet, omdat de regels ook voor 'henzelf ingewikkeld zijn'. "Binnen Europa worden verschillende interpretaties aan verschillende regels gegeven. Zelfs binnen een land lijken er meerdere opvattingen te zijn." Bedrijven zelf houden vol te voldoen aan de eisen voor minimumloon en vrije dagen. "Wij moeten hen op hun blauwe ogen geloven. Meer kunnen we niet doen."

Lagelonenlanden

Dat er vooral in lagelonenlanden personeel wordt geworven, komt doordat er onvoldoende Europees personeel te vinden is, zegt de EBU. "Maar dat heeft niets met onderbetaling te maken." Het Aziatische personeel past vanuit "serviceperspectief beter op de cruise", zegt Van Helvoirt: "Zij hebben toch een ander arbeidsethos. Zijn onderdaniger, super behulpzaam. Het is wellicht goedkoper, maar dat was nooit het primaire doel." En waarom er met Cypriotische arbeidscontracten wordt gewerkt? "De bedrijven zijn daar van oudsher gevestigd vanwege expertise op het gebied van cateringconcepten en themareizen."

River Advice heeft een andere verklaring voor Cypriotische arbeidscontracten: "Een dochteronderneming is daar gevestigd." Of het daarmee geen Nederlandse regels overtreedt? "We varen op internationale wateren en voldoen aan Europese richtlijnen."

Altijd meer

Uitzendbureau Edelweiss Gastro stelt altijd meer te betalen dan het Duitse minimumloon van bruto 8,50 euro per uur. Dit omdat niet-Europese medewerkers hun werkvergunning in Duitsland krijgen. Het meest recente contract van Edelweiss dat Trouw inzag, stamt uit 2015. Dit jaar, en het jaar daarna, kreeg een Roemeense barman 870 euro per maand.

Terug naar de Alemannia. Op de een-na-laatste avond aan boord is het tijd voor theater. Het personeel heeft zich in piratenkleding gehesen, met ooglapjes, rode sjaals en blauw-wit gestreepte shirts. Tijdens de piratenshow in de overvolle Panoramasalon krijgt het publiek een vel papier in de handen en zingen ze het slotlied mee op de melodie van 'Take me home, country roads'. "River boats are our home. That's the place, we belong", klinkt het refrein.

2000 keer

Vorig jaar legden riviercruises bijna 2000 keer aan in Amsterdam en brachten ze samen 400.000 bezoekers naar de stad. Dit jaar meren ze zeker 2200 keer aan in de hoofdstad. Op de Europese riviercruiseschepen werken ongeveer 13.000 hotel- en horecamedewerkers.

Over het onderzoek

Van juni tot en met augustus verdiepte platform voor onderzoeksjournalistiek Investico zich, voor Trouw en radioprogramma 'Argos', in de arbeidsomstandigheden van het horeca- en hotelpersoneel aan boord van riviercruises in Europa. Voor dit onderzoek bestudeerden wij onlinereacties, filmpjes, bedrijfsdocumenten, artikelen en rapporten. Wij interviewden veertig experts, vakbondslieden, advocaten, betrokken organisaties, controlerende instanties, politie en inspecties in Europa. Wij spraken meer dan veertig werknemers van hotelschepen aan de kade in Amsterdam en via de telefoon, mail en sociale media. Daarnaast waren we tijdens het onderzoek aan boord van een cruise door Nederland, België en Duitsland. De volledige namen van de anonieme bronnen zijn bij de redactie bekend.

Dit artikel is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten (www.fondsbjp.nl). Luister zaterdagmiddag naar een reportage bij 'Argos', 14.00-15.00 uur, NPO Radio 1

Lees ook:

Voor het personeel is zo'n reisje langs de Rijn bepaald geen feest

Rederijen die riviercruises aanbieden gaan lang niet altijd goed met hun personeel om. Werknemers worden onderbetaald en soms uitgebuit, blijkt uit onderzoek dat het platform voor onderzoeksjournalistiek Investico deed voor Trouw en radioprogramma 'Argos'.