De wanhoop van de levenslange straf pijnigt de ziel

Het eerste dat in de werkkamer van Wim Anker opvalt is dat zijn bureau een computer ontbeert. "Een bewuste keuze", vertelt hij. "Het bevalt uitstekend. Ik heb het apparaat geen moment gemist. Alles voor mijn werk doe ik hier per dictafoon".

De strafrechtadvocaat heeft met zijn tweelingbroer Hans een kantoor in de binnenstad van Leeuwarden. Het rustieke pand waarin Anker&Anker is gehuisvest ademt sfeer uit. Aan de wand van zijn intieme werkkamer hangen prachtige schilderijen van landelijke vergezichten. Tekeningen en enkele opgezette vogels met bonte kleuren herinneren eraan dat Wim Anker fervent vogelaar is. Het spijt hem dat hij te weinig aan deze liefhebberij toekomt.

Hans leidt het kantoor. Wim verzorgt de public relations. Veel van de cliënten van hun maatschap zijn tbs'ers en levenslang gestraften. De afspraak met Wim Anker is dat ons gesprek over de laatste categorie gaat en vooral hun structurele gebrek aan toekomstperspectief. Tijdens het interview staat de advocaat soms op en beent hij denkend en pratend kort door zijn kamer.

Hij laat een tekst zien die Tweede Kamerlid De Brauw uitsprak bij afschaffing van de doodstraf in Nederland en invoering van de levenslange 'tuchthuis'-straf, in 1870. De Brauw zei: "De levenslange straf is eene pijniging, die den mensch kan verlagen tot het peil van het redelooze dier, omdat alle hoop in de toekomst wordt ontnomen (...) dat is pijniging zoo niet van het ligchaam, dan toch, veel erger, van de ziel".

Uit dezelfde periode, maar dan elf jaar later, toont de advocaat een tekst van de toenmalige minister van justitie Modderman. Hieraan ging in de Kamer een hernieuwde discussie over levenslange straf vooraf. De bewindsman besloot die straf te handhaven, "met bloedend hart", want zei hij: "In beginsel deugt zij niet". Wim Anker kijkt zijn bezoeker aan. Zijn blik verraadt: "Zie je wel, toen al!"

Zeven cliënten van u hebben levenslang. Bij sommigen van hen gaat u nog op bezoek. Waarom eigenlijk, als ze toch zijn uitgeprocedeerd?

"Die bezoeken hebben geen enkele juridische betekenis, dat klopt. Ik ga bij hen langs om humanitaire redenen. Ik houd hen bij mijn bezoek geen worst voor. Als ze vragen: Anker, wat kun je nog voor me doen?, is mijn antwoord dat ik soms op bezoek kan komen en eventueel overplaatsing voor hen kan aanvragen. Je hebt in de periode voordat hun veroordeling onherroepelijk is veelvuldig contact gehad met deze mensen. Het is niet mijn tweede natuur om, als alles achter de rug is, te zeggen: Het ga je goed.

"Tien, vijftien jaar geleden maakte ik een klassieke beginnersfout door op één dag drie levenslang gestraften te bezoeken. Ze zaten in hetzelfde complex, dus dacht ik: Dat gaat in één moeite door. Het was de categorie 'Eens maar nooit weer'. Ik heb niet de opleiding om dat soort gesprekken te voeren. Het gebeurt me niet vaak maar ik had soms helemaal geen gespreksonderwerp meer.

"Elke dag van een levenslang gestrafte is gelijk aan de vorige dag. Het is als bij een verblijf in het ziekenhuis. In het begin komt er veel bezoek maar naarmate het verblijf langer duurt dunt de familie-, vrienden- en kennissenkring uit. Eén van onze cliënten had zeventien, achttien broers en zussen. Geen van hen kwam meer, na verloop van tijd. Dan wordt een leven lethargisch, perspectiefloos, horizonloos, is er moedeloosheid, wanhoop. De deur is voorgoed dicht."

Anker laat een bakje gele kunstbloemen zien. Dat kocht hij na het hem zwaar gevallen bezoek aan drie levenslang gestraften op één dag. De bloemen, dezelfde dag gekocht, waren het resultaat van enige glaasjes jonge jenever en de daaruit ontsproten wens om het, eenmaal thuis op een (te) laat tijdstip, goed te maken met zijn vrouw. Zij vond het beter dat de bloemen naar kantoor verhuisden.

Anker noemt zijn kantoor "principieel met een sociaal gezicht". Aan nazorg heeft hij altijd gedaan. Zijn broer Hans heeft hem de afgelopen jaren zelfs wel eens vermanend toegesproken. "Hou je professionele distantie, hoor ik dan", vertelt Wim. "Ik heb daar meer moeite mee dan hij. Het is goed dat hij dat zegt. Mijn moeder zei: 'Hans kan een heel goede strafrechtadvocaat worden en Wim zie ik meer als een kruising van predikant, maatschappelijk werker, jurist en humanistisch raadsman. In die woorden herken ik veel."

Stichting Forum Levenslang, opgericht door Wiene van Hattum van de Rijksuniversiteit Groningen, pleit voor een toetsing als een levenslang gestrafte twintig jaar in de cel heeft doorgebracht. Vooraanstaande juristen, onder wie ook rechters, zijn het hiermee eens. Hoe komt het nou dat Nederland niet zo'n toetsing kent?

"Het is een symptoom van het verharde klimaat van de laatste jaren in de samenleving en in de politiek. Ik ben een van de meer dan honderd deelnemers van Forum Levenslang. Wij willen dat de wet wordt gewijzigd. Na twintig jaar moet er een toetsing zijn door een rechterlijke instantie. Dat is iets anders dan zeggen dat elke levenslang gestrafte na twintig jaar vrij moet komen. Dat zal niet gebeuren. Na twintig jaar kan serieus gekeken worden naar het recidivegevaar, het gedrag van de betrokkene, en zijn persoonlijkheid.

"Iemand die 25 jaar gevangenisstraf moet uitzitten, zet bij wijze van spreken elke dag een streepje op zijn celwand. Hij weet dat er na tweederde van de straf een voorwaardelijke invrijheidstelling gloort. Een levenslang gestrafte heeft dat vooruitzicht niet. Het klimaat om hem dat perspectief te bieden is er nu niet naar. Toch zou Nederland met een dergelijke toetsing alleen maar aansluiten bij het grote peloton in Europa."

Wim Anker vertelt hoe hij een levenslang gestrafte bezocht, maar hem uiteindelijk niet te spreken kreeg. Bij de gevangenispoort werd hem na wat heen en weer gebel verteld: "Meneer ligt op bed en ontvangt u niet". Anker was er nijdig over, maar toen hij de man bij een volgend bezoek erover aansprak, begreep hij hem. "Ja Anker, zei die man, ik werd wakker en dacht waar haal ik de kracht vandaan om deze dag weer om te duwen. Sindsdien ben ik vooraf briefjes gaan sturen of doe ik eerst een telefoontje naar degene die ik bezoek".

Nederland telt momenteel 36 levenslang gestraften. Van een aantal van hen is die straf nog niet onherroepelijk. Hoe ziet hun toekomst eruit als het politieke draagvlak voor verandering ontbreekt?

"Ik was in 1983 nog maar net advocaat, toen een echtpaar levenslang kreeg. Ik was jong, had de eierdop nog op mijn hoofd. Je stelt jezelf op dat moment simpele vragen. Hoe lang duurt levenslang? Hoe is dat in Nederland geregeld? Hoe zit dat in het buitenland? Welke jurisprudentie is er?

Ik ben erin gedoken, heb er boeken en alle andere literatuur over gelezen. Naar alle facetten heb ik onderzoek gedaan. Ik ben naar het ministerie van justitie gegaan. Daar had ik eind jaren zeventig als beleidsmedewerker van de directie TBR en reclassering toch al gewerkt. Ik vroeg: Is er beleid voor levenslang? Het antwoord was: Nee, de aantallen zijn te gering.

"Zeven jaar geleden ben ik opnieuw naar het departement gegaan. Aanleiding was de aantoonbare toename van het aantal levenslang gestraften. Er is toen geopperd hen bij elkaar te zetten. Dat leek mij geen wijze zet. Ik heb voorgesteld de levenslang gestraften te splitsen en onder te brengen in verschillende penitentiaire inrichtingen. Ik had die groep zelf verdeeld in mensen die berusten, de strijdbaren die herziening willen en de stap naar het Europese Hof overwegen, en tenslotte de vluchtgevaarlijken, die geweld niet schuwen. Er zijn veroordeelden die zich voorbeeldig gedragen en anderen waarvan je dat minder kunt zeggen.

"Er is tijd overheen gegaan, maar de staatssecretaris heeft onlangs aangegeven dat de levenslangers worden ondergebracht op drie locaties, Veenhuizen, Vught en Lelystad. In 2012, 2013 is over deze zaken een enquête gehouden onder betrokken levenslangers. Hun mening weegt zwaar. Wat ik in alle bescheidenheid markant vind, is dat ik in de jaren tachtig en negentig een roepende in de woestijn was. Ik heb kennelijk heel hard geroepen, want ik constateer met vreugde dat de groep levenslang gestraften nu volop aandacht krijgt".

Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg bepaalde in juli 2013 dat mensen die levenslang krijgen opgelegd perspectief moeten houden op vrijlating. De huidige stand van zaken is dat Nederland zich beroept op de mogelijkheid van gratie. Er is dus perspectief, zij het dat na 1970 pas drie keer gratie is verleend. Wat vindt u van de Nederlandse redenering?

"De laatste keer, in juli 2009, was meer een strafonderbreking dan gratie. De betrokken man was terminaal en had nog heel kort te leven. Zijn 'gratie' was cosmetisch. De minister zei: 'Zie je wel, gratie komt voor in Nederland'. Zo werkt de politiek.

"Hiervoor werd in 1986 voor het laatst gratie verleend, aan Hans van Zon. Met de uitspraak van de Grote Kamer van het Europese Hof van juli vorig jaar dachten wij dat de deur op een kier zou gaan. Dat is niet gebeurd. De Nederlandse regels en praktijk zijn niet Straatsburgproof. De huidige bewindslieden op Justitie die vooral hardheid, stoerheid en veiligheid uitdragen, zullen de Tweede Kamer niet snel het voorstel doen levenslang gestraften na twintig jaar te toetsen.

"Ik geef twee lezingen per week voor uiteenlopend publiek. De stemming is doorgaans: 'Gooi de sleutel van de celdeur van levenslangers maar in de gracht'. In dat opzicht maak ik mij geen illusies. Vrijwel alle Tweede-Kamerfracties heb ik over de toetsingsmogelijkheid gesproken. Sommige Kamerleden zeiden na afloop van ons gesprek: 'We zijn het met u eens. Maar we steunen u niet. Het is electoraal niet handig'.

"We moeten het hebben van de Hoge Raad, daar zit misschien een opening. We verzamelen alles dat ons hierbij kan helpen. Nederland staat bekend als voortrekker in veel zaken. Nederland heeft ook een reputatie van het vermanend toespreken van andere landen. Andersom zie je dat nu niet gebeuren en blijft Nederland onderaan bungelen."

Houdt u deze taaie strijd eigenlijk vol?

"Je kunt moedeloos worden. Het politieke klimaat is hard. Je roeit tegen de stroom in en dat is vermoeiend. Broer Hans adviseerde me eens ook politierechterzaken te doen. Dat zou mijn werk wat meer in balans brengen. Het was, als altijd, een heel goed advies van hem. Mijn praktijk, met veel tbs'ers en levenslang gestraften, is loodzwaar. Met Hans werk ik fantastisch samen. Al 32 jaar lang trekken we met elkaar op. Dat is een zegen."

Aan het slot komt Wim Anker nog één keer terug op de toetsingsmogelijkheid voor levenslangers. Met een handgebaar, dat op vastberadenheid duidt: "Die toetsing moet er komen. Maar als die er komt heb ik weer een nieuwe zorg. De kans bestaat dat rechters in dat geval sneller levenslang opleggen. Ze zouden immers kunnen overwegen dat de gestrafte zijn perspectief behoudt met de toetsing na twintig jaar detentie. Uiteindelijk is zo'n toetsmoment toch niet tegen te houden. Het is noodzakelijk en wenselijk. In de ons omringende landen wél en hier in Nederland niet. Dat kan geen stand houden."

Wie is Wim Anker?

Wim Anker is een kwartier ouder dan zijn broer Hans. Zij werden geboren op 27 februari 1953 in Leeuwarden. Beiden studeerden rechten aan de Rijksuniversiteit Groningen. In 1991 begonnen de broers het kantoor Anker & Anker Strafrechtadvocaten.

Sinds kort verleent het kantoor juridische bijstand aan de in eerste aanleg tot levenslang veroordeelde Patrick S. Hij zou tenminste twee vrouwen hebben gedood. Het gerechtshof in Den Haag behandelt de zaak in hoger beroep.

Van zeker drie tot levenslang veroordeelden heeft Wim Anker twijfels of zij terecht deze straf kregen opgelegd. Onder hen Louis Hagemann, in 2005 tot levenslang veroordeeld voor de moord, in 1984, op de twee jonge kinderen van zijn vriendin Corina Bolhaar. De Hoge Raad wees onlangs een herzieningsverzoek van Hagemann, ingediend door zijn huidige raadsman mr J. Peters, af.