De vrede en de paardenvedel

'Nee, nee, we zijn geen politieke organisatie.'' Yo-Yo Ma, artistiek directeur van het Silk Road Festival, reageert als door een wesp gestoken als hem gevraagd wordt of hij op wil komen voor de door de Taliban onderdrukte Afghaanse musici.

Op 13 november, de dag van de persconferentie over het Zijderoute Festival van Yo-Yo Ma, is de oorlog in Afghanistan in volle gang. Een dag eerder is Mazar-i-Sjarif, de Noord-Afghaanse stad die op de Zijderoute lag, in handen gevallen van de Noordelijke Alliantie. Afghanistan lag in het centrale deel van de Zijderoute, maar het Zijderoute Festival reist er met een grote boog omheen. Er zitten geen Afghaanse musici in het Silk Road Ensemble dat ter gelegenheid van het festival is opgericht. Ma: ,,Er zijn wel goede Afghaanse musici, maar het is moeilijk om met ze in contact te komen. We willen wel voor ze opkomen, maar het moet wel realistisch zijn. Dit is geen politiek project.''

Maar wie de website van het Silk Road Festival bekijkt, ziet dat de organisatie wel degelijk een link legt tussen de spanningen in de wereld naar aanleiding van de aanslagen in de Verenigde Staten en het festival. Een boosaardige geest zou zelfs kunnen denken dat het festival er een voordeel uit probeert te halen. Juist nu de oorlog de mensen tegen elkaar opzet, is het belangrijk de kennis over de cultuur uit dit gebied te verspreiden, is de boodschap van de organisatie. Want muziek kan de verschillen overbruggen. Ma sluit daar bij aan: ,,Het is nu meer dan ooit belangrijk om te weten wie je medeburgers op deze wereld zijn. In de Verenigde Staten wil men dat ook weten. Alle korans zijn uitverkocht. Wat gisteren ver weg leek, is morgen dichtbij. Maar wij doen zaken met musici en publiek, niet met regeringen.''

Arme Ma. De charismatische cellist met de prettige manieren en het open, hartelijke gezicht heeft het er zichtbaar moeilijk mee. Hij is begaan met het lot van de Afghanen, hij wil zijn naam en charme voor hen in de strijd gooien, maar hij wil zijn handen niet branden aan een politiek conflict. Daarom houdt hij het bij mooie woorden. En bij muziek. Muziek als bindmiddel tussen individuen van verschillende culturen; muziek om politieke tegenstellingen te overwinnen. En hij kijkt er zo oprecht en enthousiast bij, dat je wel wilt hopen dat het zo eenvoudig werkt.

Ma komt de eer toe het idee voor een project over de Zijderoute te hebben bedacht. In juni 1998 bracht hij een groep musici bijeen met het doel een artistiek en educatief project op te zetten. Met als gevolg dat de westerse wereld nu kennismaakt met de muziek die langs de Zijderoute heeft geklonken.

De Zijderoute - een twaalfduizend kilometer lang, eeuwenoud stelsel van wegen die het Turkse Istanbul en de Chinese hoofdstad Xi'an met elkaar verbonden - werd gebruikt om handelswaar te vervoeren. In 1000 v. Chr. moet de Zijderoute al in gebruik zijn geweest, want in Egypte is Chinese zijde gevonden die uit die periode stamt. Toen de Engelsen, Portugezen en Hollanders zeeroutes naar Azië ontdekten, kregen die vanwege de snelheid en de veiligheid de voorkeur en raakte de Zijderoute in onbruik.

Tot die tijd werd de route, behalve voor het transporteren van handelswaar als goud, ivoor, zijde, olifanten en tijgers, ook gebruikt door diplomaten, boeddhistische monniken en avonturiers. Om veilig door de woestijnen en over de bergketens te komen, werd langs de route gereisd in karavaans van soms wel duizend mensen. Overigens deed bijna niemand de hele route: de waren werden steeds overgeladen voor een nieuw traject.

Ook musici reisden langs de Zijderoute en wisselden instrumenten en muziekstijlen uit. Daardoor zijn Chinese elementen duizenden kilometers verderop in Turkse volksmuziek te herkennen en hebben Perzische kenmerken hun stempel gedrukt op muziek uit Noord-India en China.

Ma heeft van de uitwisseling tussen culturen zijn levenswerk gemaakt. Voor hij zich op de Zijderoute stortte, werkte hij bij de bosjesmannen in Afrika, met tangospelers in Argentinië en met Amerikaanse countrymusici als Mark O'Connor. Het is dan ook niet vreemd dat juist hij dit project bedacht. De in Frankrijk uit Chinese ouders geboren Amerikaan heeft 25 jaar van zijn leven met reizen doorgebracht. Het festival is niet zozeer een zoektocht naar zijn Chinese wortels, vertelt hij, als wel een symbool voor het reizen, het in contact komen met mensen uit verschillende culturen, kortom: voor zijn leven. Ma: ,,Ik zie de Zijderoute als een metafoor voor uitwisseling. Als je in Hanoi plotseling Romeins glaswerk tegenkomt, besef je hoeveel er cultureel en wetenschappelijk over deze grote afstand werd gedeeld. Dat is mijn persoonlijke interesse: dat mensen over de hele wereld van elkaar kunnen leren, elkaars waarheid kunnen ontdekken. Dit festival heeft musici uit de hele wereld bijeen gebracht. In ons ensemble zitten vier mensen uit New York, drie uit Iran, een uit New Delhi, Berlijn en Jordanië. Wij ontdekken hoe ieder zich uitdrukt in muziek.''

Precies zo verspreidde de muziek zich vroeger langs de Zijderoute. Er waren vaste routes en vaste halteplaatsen, karavanserais, waar behalve slaapplaatsen en verse lastdieren vermaak in de vorm van muziek en dans te vinden was. Daar ontmoetten musici elkaar en wisselden ze ideeën uit door met elkaar te spelen en naar elkaar te luisteren.

De muziek langs de Zijderoute is grofweg in te delen in een Chinees deel en een Perzisch-Arabisch deel. Van dé Chinese muziek valt bijna niet te spreken, omdat in dit grote land net zoveel muziektradities zijn als in heel Europa. Maar in grote lijnen kenmerkt Chinese muziek zich door de pentatonische toonladder (alleen de zwarte toetsen van de piano) en doordat akkoorden met een harmonische betekenis zoals in westerse muziek ontbreken.

De muziek van de andere kant van de Zijderoute is gebouwd op verschillende toonladders, maqâms geheten, waar volgens strenge regels op geïmproviseerd wordt. In de Perzische muziek is de poëzie heel belangrijk. Met muziek probeert men een gedicht zo precies mogelijk uit te beelden. Er bestaat een duizend jaar oud Perzisch verhaal dat nog steeds wordt gezongen, over een vorst die dreigde dat degene die hem zou vertellen dat zijn geliefde paard was gestorven, gedood zou worden. Een minstreel ontsnapte aan dit lot door de gebeurtenissen niet met woorden over te brengen, maar door de klanken van een strijkinstrument.

In de Centraal-Aziatische republieken als Oezbekistan en Azerbeidzjan stamt de muziek uit de steden af van de Perzische tradities. De nomaden gebruiken hetzelfde soort toonladders, maar voor het zingen van hun lange verhalen gebruiken ze vaak het typisch Mongoolse 'keelzingen'. In Mongolië worden die lange gezangen begeleid door de morin khuur, de 'paardenvedel'. Het is een instrument dat bespeeld wordt als een cello. Het heeft twee snaren en een paardenkop boven op de krul.

In het festival zal Ma naast de cello dit instrument bespelen. Hoe kan het ook anders: zijn naam betekent in het Chinees 'Vriendelijk Paard'. En natuurlijk kan hij het niet laten om een nieuw muzikaal terrein te ontdekken, na de klassieke concerten van Haydn en Dvorak, de barokcello van Bach, de tango, de bluegrass en de 'oostwest-filmmuziek' van Tan Dun. Voor de zeldzaam getalenteerde cellist is dat een voorwaarde om de verveling van het lijf te houden.

Maar terwijl een Mongoolse morin khuur-speler zijn hele leven bezig is zijn spel te perfectioneren, vervolgt Ma volgend jaar zijn weg naar een nieuw muzikaal avontuur. Vindt hij die oppervlakkige kennismakingen wel bevredigend? Ma wuift de bezwaren weg. ,,Zo kijken wij er in het Westen tegen aan. In het Westen moet je achttien jaar studeren om dokter te worden. Ik speel al 42 jaar cello. Van buitenaf ziet het er misschien uit of ik steeds wat anders doe, maar ik doe al 42 jaar hetzelfde. Zo zie ik het.''

,,Het is wel zo dat ik steeds voor korte tijd ergens in euik, muzikale vrienden maak en dan weer vertrek. Maar daarmee is het voor mij niet afgelopen. Ik blijf teruggaan, naar Argentinië, naar de Zijderoute. Ik zal het blijven promoten en de kennis erover verspreiden.''

Is hij dan tevreden met het niveau en de diepgang van zijn spel op de barokcello, in tangoritmes, op de morin khuur?

Ma: ,,Ik heb geleerd dat het er in de muziek niet om gaat hoe perfect je speelt, maar wat je er van jezelf instopt. Het is absoluut waar dat ik in zekere zin een lage standaard voor mijn spel accepteer. Of nee, het is eigenlijk juist een hoge standaard. Want als ik optreed, zeg ik: dit ben ik en mét mijn tekortkomingen doe ik mijn best. Dit is wat ik te bieden heb.''