De verbouwing van Europa in vijf scenario’s
‘Zoek het maar uit met z’n allen’. Nee, zo bot zei Jean-Claude Juncker het uiteraard niet. Maar de menukaart met vijf opties die hij vandaag aan Europa overhandigde, leek een beetje die onderliggende boodschap te hebben.
Junckers Europese Commissie wil niet overkomen als autoritaire instantie die van bovenaf bepaalt welke weg de EU na de Brexit moet inslaan. Het is dit jaar aan de 27 overgebleven lidstaten om daarover te beslissen, wat Juncker betreft tot op regionaal en gemeentelijk niveau. Laat het debat maar losbarsten, “zodat ze niet over een jaar bij ons aankloppen en zeggen dat hun niets is gevraagd.”
Met die uitnodiging tot inspraak presenteerde de 62-jarige Luxemburger vandaag een zogeheten ‘witboek’, een discussiestuk over de toekomst van de EU in de nasleep van de Britse uittreding.
Over deze brochure van 32 pagina’s is vooraf al veel te doen geweest. Er gingen onbevestigde geruchten dat sommige regeringsleiders, onder wie Mark Rutte in zijn hoedanigheid als VVD-leider, Juncker hadden gesmeekt om nog even te wachten met het leggen van zijn Brusselse ei. Een breed commissievoorstel over de toekomst van de EU zou in deze verkiezingstijden immers alleen maar olie op het anti-EU-vuur kunnen gooien.
Discussiestuk
De commissie-Juncker kón echter niet wachten: het witboek dient als discussiestuk voor een extra EU-top op 25 maart, als de regeringsleiders bijeenkomen in Rome voor de 60ste verjaardag van het Verdrag van Rome. Ze zullen daar van Juncker vermoedelijk ook de opdracht meekrijgen om de vijf scenario’s met hun eigen bevolking te bespreken. De EU komt naar je toe deze zomer, iets in die geest, want als Brussel íets heeft geleerd van Brexit, is het wel dat de kloof met de burger moet worden gedicht.
“Niet alle scenario’s hebben de spontane instemming van de commissie”, onderstreepte Juncker in het Europees Parlement. Hij liet alvast zijn afkeer blijken van scenario 2, het idee dat de EU niets meer is dan een interne markt. Met name premier Rutte toont zich al jarenlang voorstander van zo’n beperkte EU zonder poeha. “Ik ben daartegen”, zei Juncker daarover tijdens een van zijn weinige momenten van stemverheffing. Hij hoopt overduidelijk dat een meerderheid van de lidstaten zich straks tegen dit marktdenken uitspreekt.
Verder waaieren de scenario’s breed uit, van doormodderen tot verdere integratie. De ‘politieke commissie’ die het team van Juncker altijd zegt te zijn, neemt uitgerekend in deze fundamentele discussie geen stelling en speelt de rol van neutrale denktank. Het woord is aan de 27 EU-maatschappijen en hun politieke leiders.
Scenario 1: Doorgaan zoals nu
Ook wel het doormodder-scenario genoemd. De EU van 27 landen gaat door op de ingeslagen weg en probeert uit te voeren wat is afgesproken. Daarbij dienen bestaande documenten als leidraad, zoals de Bratislava-verklaring van vorig jaar september. Daarin spreken de 27 landen af dat ze, na het vertrek van de Britten, één blok willen blijven vormen om eensgezind grensoverschrijdende problemen aan te pakken. De EU-wetgevingsmachine blijft doordraaien zoals we dat gewend zijn, zij het met het onder Juncker-Timmermans ingezette streven om flink te snoeien in regelgeving die als overbodig wordt beschouwd.
Scenario 2: Terugbrengen tot een interne markt
In dit geval wordt de EU teruggebracht tot een vrijhandelszone, gezien de grote meningsverschillen op andere beleidsterreinen. Dat betekent dat de samenwerkingsambities op terreinen als migratie, veiligheid en defensie worden losgelaten. Dergelijke samenwerking zal zich meer tussen landen onderling afspelen. Vrij verkeer van werknemers en diensten is niet gegarandeerd. Vanwege gebrek aan samenwerking op veiligheids- en migratiegebied komen de systematische grenscontroles wellicht terug, waarschuwt de commissie. Ook bepaalde burgerrechten die nu nog op EU-niveau zijn gewaarborgd, zouden op de helling kunnen gaan.
Scenario 3: Zij die meer willen, doen meer
Dit is het ‘Europa van de verschillende snelheden’ waarvoor commissievoorzitter Juncker vorige week al een voorkeur leek uit te spreken. In dit model kunnen verschillende combinaties van EU-landen naar eigen believen ‘kopgroepen’ vormen op beleidsterreinen als defensie, veiligheid, belasting of sociale zaken. Wie mee wil doen, doet mee, de achterblijvers krijgen vervolgens geen vetorecht op wat zo’n kopgroep allemaal uitspookt. Ze behouden wel het recht om later alsnog aan te haken. De euro- en de Schengenzones zijn al praktijkvoorbeelden van dit scenario. Verschil met vroeger moet worden dat de Britten niet langer hinderlijk in beeld lopen bij de integratie-ambities van anderen.
Scenario 4: Minder doen, maar beter
De 27 landen wijzen een beperkt aantal terreinen aan waarin ze samenwerken. Maar dan moeten ze de EU-instanties die het dagelijkse werk moeten doen, ook uitrusten met voldoende slagkracht. Op die terreinen mogen er geen kloven meer gapen tussen beloftes, verwachtingen en uitvoering. Als voorbeeld waarbij dat faliekant misging, noemt de commissie het sjoemelsoftware-schandaal. Daarbij werd van de EU verwacht dat die de consumenten beschermt tegen kwalijke bedrijfspraktijken, maar de landen hadden de EU-instanties daarvoor onvoldoende instrumenten gegeven. Als je het wil doen, doe het dan goed, is de boodschap van dit model. Dan kun je op terreinen die je minder belangrijker vindt die samenwerking laten schieten.
Scenario 5: Samen veel meer doen
Bevrijd van de Britten maken de overgebleven 27 landen de sprong voorwaarts naar diepere integratie op tal van terreinen. De eurolanden zullen meer bevoegdheden overdragen op politiek, sociaal en belastinggebied. Er komt een Europese defensie-unie, als aanvulling op de Navo. Op het internationale podium spreekt de EU met één stem, in de strijd tegen klimaatverandering speelt de Unie weer een voortrekkersrol. De nu nog versnipperde markten voor onder meer energie en digitale diensten worden één.
Klinkt mooi, maar de commissie zegt zich bewust te zijn van ‘het risico van vervreemding bij delen van de maatschappij die vinden dat de EU te veel macht heeft weggenomen bij nationale autoriteiten’.
