De stemming in Guantánamo Bay 'is duidelijk beter'

Een man met een lange, zwarte baard strooit langzaam in een hoekje van een binnenplaats een zakje zaad leeg en wandelt dan rustig weg. Zodra hij enkele meters verderop is, vliegen enkele kleine tortelduiven en zwarte vogels aan en beginnen de zaden op te pikken.

Een alledaagse scène, ware het niet dat die eergisteren plaatsvond op de binnenplaats van Kamp Vier van het omstreden gevangeniscomplex op de Amerikaanse marinebasis Guantánamo Bay op Cuba. De man in kwestie, gekleed in een bruine halve broek en een wijd vallend wit hemd, is een van de terreurverdachten die daar na de aanslagen van 11 september en de oorlog in Afghanistan van 2001 zijn gevangengezet, in veel gevallen zonder ooit officieel te zijn aangeklaagd.

De binnenplaats, waarop hij zijn zaad uitstrooide, is door hoge hekken met prikkeldraad omgeven en in aparte vakken opgedeeld. Die sluiten elk aan op één gevangenenbarak. In een ander deel van de plaats is een oude gevangene met grijze baard en ontbloot bovenlijf de was aan het doen. Aan een drooglijn hangen bruine en witte gevangenisbroeken. Wachters volgen elke beweging op de plaats vanuit een toren.

De Amerikaanse autoriteiten lieten een groep journalisten delen van Kamp Vier en Kamp Zes zien, om te bewijzen hoe goed ze de mannen behandelen die ze ooit als de ’ergste van de ergste’ terroristen omschreven. En dat de tijd voorbij is dat gevangenen zich op grote schaal verzetten tegen hun detentie en de bewakers, in hongerstaking gingen en drie van hen zelfmoord pleegden.

Kamp Vier is in 2003 gebouwd toen Guantánamo nog zo’n zevenhonderd gevangenen telde. Het was de bedoeling daar maximaal 175 van de minst gevaarlijke en ’goed meewerkende’ gevangenen vast te zetten. Als beloning voor goed gedrag kregen zij per tien één gemeenschappelijk slaapgebouw met douches, een binnenplaats, een recreatieruimte en daarbinnen relatief veel bewegingsvrijheid.

De afgelopen jaren hebben de Verenigde Staten veel gevangenen naar hun land of een gastland laten gaan. Momenteel telt het hele complex nog 181 gevangenen. Daarvan „zitten er nu nog tussen de vijftig en zeventig” vast in Kamp Vier en nog eens ’ongeveer 75’ in Kamp Zes, dat later ook is ingericht voor de goed meewerkende gevangenen, melden militairen in het complex. Ze weigeren die getallen te preciseren. Ze gaan niet in op vragen hoeveel gevangenen de zwaar bewaakte kampen Vijf en Zeven tellen.

Al met al werkt volgens luitenant-kolonel Andrew McManus, vicecommandant voor detentiezaken „zo’n negentig procent van de gevangenen goed mee. Dat is een groot verschil met vorig jaar, toen slechts veertig procent dat deed. De stemming is duidelijk beter”, zegt McManus. Hij is de enige militair die de media toestaat zijn naam, functie en rang te gebruiken en wiens gezicht door de tv-camera’s en een fotograaf in beeld mag worden gebracht.

Vanwege die ’goede sfeer’ heeft de leiding de gevangenen in Kamp Vier „de laatste tijd wat extra dingen toegestaan”, zegt een militair. Zij liggen voor de journalisten uitgespreid op een van de vier lessenaars in een tot klaslokaal omgebouwde barak: onder andere één Playstation 3, een Nintendo computerspel, een schaakspel en scrabble. Ook zouden wat gedetineerden een groentetuintje hebben mogen beginnen, maar dat krijgen de media niet te zien.

Wel laat de leiding de bibliotheek zien, die zoals alle gebouwen in Kamp Vier gevestigd is in een prefab-barak, om te onderstrepen dat Guantánamo Bay de gebruikelijke gevangenisvoorzieningen heeft. Aan een wand in de gang hangen de resultaten van een teken- en schilderklas voor de gevangenen: een meloen, veel schepen en enkele moskeeën. Ze mogen niet gefotografeerd worden, vertelt een militair. „Want ze zijn nog niet onderzocht op geheime boodschappen.”

Oude tijdschriften in de bibliotheek geven enig inzicht in gedachten en gedrag van de gedetineerden. Op pagina na pagina zijn alle foto’s van vrouwen zwart gemaakt. „We kijken elk blad helemaal na voordat we ze verstrekken en maken alle vrouwen met blote armen zwart. Maar dat gaat sommige gedetineerden niet ver genoeg. Zij vinden elke foto van een vrouw beledigend en vlakken die uit”, zegt een medewerker. De bibliotheek heeft ook kinderboeken, die geleend worden door gevangenen, die willen leren lezen.

President Barack Obama tekende twee dagen na zijn beëdiging in januari 2009 een besluit om het kamp binnen één jaar te sluiten. Guantánamo was volgens hem een smet op het blazoen van de VS. Er waren aanwijzingen dat gedetineerden gemarteld waren. Het kamp was synoniem aan rechteloosheid geworden, omdat het verdachten vasthield zonder vorm van proces. „We moeten terug naar de kernwaarden van de stichters van de Verenigde Staten [...] ook als het moeilijk is”, riep Obama bij de ondertekening.

Maar dat jaar ging voorbij zonder dat Guantánamo op slot ging. Beide partijen in het Congres weigerden mee te werken. Obama zelf maakte er ook geen prioriteit van. Helemaal niet nadat terreuraanslagen op een vliegtuig boven Detroit en op Times Square in New York waren verijdeld. Die maakten de terreurdreiging voor Amerikanen weer levend. Volgens een recente peiling is zestig procent van de Amerikanen tegen de sluiting.

Experts houden er rekening mee dat er nog zeker jaren een gevangeniscomplex op Guantánamo Bay ligt, een locatie die ooit werd gekozen door de vorige regering van president Bush, omdat het officieel Cubaans grondgebied is. De VS huren de marinebasis al meer dan een eeuw van Havana. Het complex ligt dicht tegen de scherp bewaakte grensafscheiding met Cuba aan, direct aan de kust, zonder dat in het kamp iets van een koele zeebries te merken is, tegen de achtergrond van een heuvellandschap met dorre struiken en cactussen.

Van de 181 resterende verdachten in Guantánamo zijn er tot nu toe slechts vijf formeel aangeklaagd. De regering-Obama zei eerder dit voorjaar zo’n dertigtal andere gevangenen te willen aanklagen, maar maakt daar nog geen haast mee; 48 gevangenen moeten vast blijven zitten, omdat ze te gevaarlijk zijn om los te laten. Maar zij kunnen volgens de regering-Obama niet vervolgd worden, omdat informatie over hen via mishandeling of marteling is verkregen of omdat die te gevoelig zou zijn.

Vijfenvijftig gevangenen zouden zo weg mogen uit Guantánamo, als er een land was waar ze heen konden. 28 van hen zijn Jemenieten. Maar de VS schortten de repatriëring naar hun vaderland in januari van dit jaar op, omdat de situatie in Jemen te instabiel en te gevaarlijk is. Het probeerde Saoedi-Arabië over te halen die Jemenieten op te nemen, maar dat weigert Riad.

Een aanzienlijke groep gevangenen heeft dus nog altijd geen uitzicht of duidelijkheid over een proces of over wanneer of waarheen ze weg mogen. Toch houdt luitenant-kolonel Andrew McManus vol dat er van neerslachtigheid of frustraties weinig sprake is. „Velen van hen realiseren zich dat zij op enig moment vrij zullen worden gelaten. Ze hebben hoop. Steeds als een land gedetineerden opneemt (zoals Duitsland deze week, red.) wordt dat overal in het kamp aangeplakt. Ze weten dat er broeders vertrekken.”

Hij denkt niet dat de gevangenen diep teleurgesteld zijn dat Obama het kamp niet binnen een jaar heeft gesloten, zoals hij beloofde. De verandering in de sfeer in het kamp hangt volgens hem zeker samen met Obama’s verkiezing. „Sinds hij in het Witte Huis getrokken is, is het stiller geworden.”

De kampleiding wil de hoopvolle gevoelens versterken door gevangenen bij te scholen, zegt McManus op een rondleiding door Kamp Zes. „We bieden nu een cursus levensvaardigheden aan, waarbij de gevangenen onder meer boekhouden, personal finance en beroepsvaardigheden leren, om ze een idee te geven van wat ze kunnen doen als ze eruit komen.”

Kamp Zes ging in 2006 open en bestaat niet uit barakken, maar is een kopie van een bestaande gevangenis op het vasteland van de VS, met individuele cellen die gerangschikt zijn rondom gemeenschapsruimtes. McManus laat de media daar via een ruit met glas waardoor je maar van een kant kunt kijken het begin meemaken van een cursus Engels voor vijf Pasjtoetalige mannen. Twee bewakers ketenen hen met de kettingen rond hun voeten vast aan een ijzeren ring in de vloer onder de lessenaars. Beide bewakers dragen een plastic scherm voor hun gezicht. „Voor het geval de gevangenen spuwen”, licht McManus toe. Het aantal incidenten of aanvallen op bewakers is fors gedaald. In de eerste zeven maanden van dit jaar zouden er 68 aanvallen hebben plaatsgevonden, tegen meer dan duizend in 2009. Een bewaker zegt dat de incidenten weinig meer om het lijf hebben. „Ze breken wat, schelden bewakers uit of schenden opzettelijk de regels. Vaak omdat ze naar een ander blok of kamp overgeplaatst willen worden. Ze willen wat vakantie nemen van de broeders met wie ze samen zitten.”

De gevangenisleiding heeft in Kamp Zes privileges geïntroduceerd, die volgens McManus ook hebben bijgedragen tot vermindering van de spanning. Cellenblokken, die dat wilden, kregen een grote tv met achttien zenders. Daaronder de Engelstalige editie, niet de Arabische, van nieuwszender Al Jazeera uit Qatar. „De tv heeft een einde gemaakt aan de vele geruchten”, aldus de vice-commandant.

De tv-programma’s worden volgens hem meestal live getoond. Maar niet het WK voetbal, het meest geliefde evenement van de laatste weken. De wedstrijden werden opgenomen en pas de ochtend erna uitgezonden. De reclame in de pauze zouden een probleem vormen. „Die laten vrouwen in voor gevangenen aanstootgevende kledij zien. Wij halen die reclame eruit”, stelt een militair.

Sinds afgelopen najaar mogen de gedetineerden ook eens per kwartaal via videotelefoon met hun families thuis praten. Bewakers en tolken luisteren mee met die gesprekken, aldus McManus, om te voorkomen dat de gedetineerden geheime informatie over het complex doorbrieven.

Maar dat lang niet alle spanningen weg zijn, blijkt in het kleine gevangenishospitaal, dat bij Kamp Vier is gevestigd. Een militaire arts, die zijn naam niet geeft en wiens gezicht niet gefilmd of gefotografeerd mag worden, erkent dat er nog altijd gevangenen zijn die in hongerstaking zijn. „In het verleden hadden we er zestig, maar nu zo’n vijftien tot twintig.” Hij toont de slangetjes waarmee de hongerstakers via hun neus de energierijke drinkvoeding Ensure toegediend krijgen. „Twee tot drie blikjes per keer.”

Het hongerstaken is gebleven. Toch is volgens hem ook dat de afgelopen tijd veranderd. Het toebrengen van dwangvoeding gaat nu soepeler. Hongerstakers zouden zich niet langer verzetten tegen het inbrengen van de slangetjes. „Eerst hielden de gevangenen als groep een hongerstaking om voor hun gemeenschappelijke zaak op te komen. Nu is het meer een zaak van individuen, die ergens boos over zijn”, beweert hij.

Net als zijn collega’s hamert hij erop hoe de sfeer de afgelopen tijd verbeterd zou zijn. Hij ontkent dat de uitzichtloosheid tot extra lichamelijke of psychische klachten onder de gedetineerden heeft geleid. „Wij hebben de laatste tijd vooral extra sportblessures, omdat de gevangenen vanwege het WK ook zelf veel voetballen”, zegt de militaire arts met een lach.

Hoe de situatie in het scherp bewaakte Kamp Vijf is, wordt niet duidelijk. De journalisten mogen niet voorbij de poort.

Over het geheime Kamp Zeven, waarvan het bestaan pas eind 2007 uitlekte, doen de militairen geen mededelingen. Niet waar het Kamp binnen het hele complex ligt en ook niet wie daar opgesloten zit. Mogelijk zitten daar gevangenen zoals Khalid Sheikh Mohammed, het ’brein’ achter de aanslagen van 11 september 2001.

„Wij erkennen alleen dat het een faciliteit van hoog belang is”, antwoordt luitenant-kolonel Andrew McManus op alle vragen over Kamp Zeven.