De schuld van een burn-out wordt nog steeds bij de zieke gelegd

Aan dit onderzoek namen 533 werknemers deel die na een burn-out weer aan de slag gingen. Niet alleen de schuld wordt bij de zieke gelegd, er wordt ook weinig gedaan om de werkvloer te veranderen.

Het is inmiddels drieënhalf jaar geleden dat hierover een baanbrekend gesprek plaatsvond in het Amsterdamse debatcentrum De Balie. Op 18 december 2013 sprak toenmalig denker des Vaderlands, René Gude, met de Belgische psychoanalyticus Paul Verhaeghe over burn-out en depressie. Verhaeghe stelde die avond dat stress de voornaamste veroorzaker is van psychische problemen. En werk, zo voegde hij eraan toe, is bij ons de grootste veroorzaker van stress.

Interessant is dat Verhaeghe - bekend van zijn bestseller Identiteit - zei dat deze stress geen psychologisch probleem is waar je individuen vanaf kunt helpen, maar een maatschappelijk probleem. Het gaat hierbij om de vraag hoe wij, collectief, onze werkomgeving, met alles erop en eraan, hebben ingericht.

Gude stelde die avond dat het probleem waar Verhaeghe over praatte een zingevingsprobleem is. Gude: ‘Als een samenleving, zelfs van mensen die het goed met elkaar voor hebben, niet als vanzelf een bestemming vindt, dan dienen zin, betekenis en doel collectief ter hand genomen te worden.’

Ik begrijp dat werkgevers lang geen zin hebben gehad om zingeving ter sprake te brengen. Het was een drabbig begrip dat naar spruitjes riekte. Maar volgens Gude was dat geen excuus. ‘We moeten dit probleem vanwege z’n vaagheid niet onder het tapijt wegmoffelen, maar het benoemen en concretiseren.’

Open deur

Ik ben daar afgelopen jaren mee aan de gang gegaan, door onder vele anderen Paul Verhaeghe te interviewen. In december 2015 maakte Verhaeghe deel uit van een rondetafelconferentie op het paleis in Brussel. De Belgische koning en koningin hadden zes experts uitgenodigd hun visie op burn-out te geven. Op basis van onderzoek en klinische ervaring waren de experts er allen van overtuigd dat de problemen met uitval structureel zijn en te maken hebben met de arbeidsorganisatie binnen een ruimere maatschappelijke context. Paul Verhaeghe: “Het is nodig die open deur in te schoppen omdat op de werkvloer het idee blijft bestaan dat burn-out een individueel probleem is.”

Die open deur blijkt dus nog steeds te moeten worden ingetrapt. Verhaeghe: “Mensen met een burn-out, zo is de nog steeds heersende misvatting, zouden mensen zijn met weinig draagkracht. Zo’n mening wordt snel een beschuldiging: niet flink genoeg.”

Ook Verhaeghe had het idee dat zingeving een oplossing kon zijn voor dit probleem. “Maar dan moet je er wel van uitgaan dat zingeving of zinverlening haaks staat op individualisering.” Daarmee bedoelt Verhaeghe dat een cursus meditatie of mindfulnes, die ook in het Zilveren Kruisonderzoek weer als mogelijke oplossingen worden genoemd, juist níet de oplossing zijn.

Zingeving en zinverlening, dáár zouden we de oplossing volgens Verhaeghe moeten zoeken. Waarom? Verhaeghe: “Mensen ervaren hun werk niet meer als zinvol omdat het steeds meer verbrokkeld raakt en zij geen eindverantwoordelijkheid meer dragen. Het verlies aan verantwoordelijkheid over een geheel, in combinatie met individualisering leidt tot zinverlies.”

In een reactie op dit meest recente onderzoek wordt gebrek aan autonomie opnieuw als probleem genoemd. In het AD stelt Willem van Rhenen, hoogleraar bij Nyenrode en bedrijfsarts bij Arboned dat als de autonomie van de werknemer in het gedrang is, de spanning oploopt. "Je ziet dat veelvuldig bij leraren. Die worden in een schoolprogramma geperst waar ze zich erg onbehaaglijk bij voelen.''

Naam geven

Ik heb van de huidige Denker des Vaderlands, René ten Bos, geleerd dat het geven van een naam aan een probleem het begin van een oplossing is. Wij hebben een naam nodig om te benoemen wat onbenoembaar is. Gebrek aan autonomie, stress, werkdruk, depressie, burn-out, bore-out, slapeloosheid, ‘niet meer in eigen kracht staan’, aandachtstoornissen – het blijven allemaal vage klachten, die makkelijk aan het individu kunnen worden toegeschreven. “We hebben een woord nodig,” zegt Ten Bos, “als een eerste oriënteringsmogelijkheid.”

Een naam suggereert in ieder geval de richting waarin we de oplossing moeten zoeken. In navolging Gude zou ik daar zingeving voor willen opperen. Maar een paar jaar nadat Gude dit voorstelde in de Balie lijkt het woord nu allang niet meer vaag en drabbig, maar in tegenstelling tot alle klachten die bij burn-out genoemd worden, misschien wel het meest concrete richtinggevende woord, een oriëntatiemogelijkheid om een antwoord te geven op deze hedendaagse epidemie.”