De schreeuw van het slachtoffer

Op Edvard Munchs schilderij 'De schreeuw' staat een figuur met de mond zo ver open dat die het hele gezicht uitrekt, het lijf, de lucht en het land - alles golft met de kreet mee.

Dit is een treffend beeld van de innerlijke wereld van populisten. Ze zijn één grote schreeuw tegen het onrecht (reëel of niet) dat hen is aangedaan, een kreet die de wereld vervormt. Zo ziet de Turkse president Erdogan de complete beweging van de geestelijke Gülen als 'terroristisch'. En presidentskandidaat Trump beschouwt, evenals de politici die voor een Brexit zijn, immigranten als schuldig aan de werkloosheid.

Wie zich slachtoffer voelt, is overtuigd van zijn eigen gelijk en wantrouwt anderen die hij niet meer helder ziet. 'Wij zijn het volk, wie bent u?', beet Erdogan zijn (Turkse) critici toe. De Oostenrijkse presidentskandidaat Norbert Hofer verweet zijn rivaal dat die 'de elite achter zich had', iets wat bij ons ook Geert Wilders beweert. Trump suggereert dat zijn eventuele nederlaag te wijten zal zijn aan fraude in het kiessysteem. En de linkse Bernie Sanders schuift de oorzaak van alle economische ellende in de schoenen van Wall Street, zoals bij ons de SP dat doet.

Munchs figuur heeft de mond wijd open. Een slachtoffer meent dat hij het recht heeft om met luide, harde woorden wraak te nemen. Hij hoeft geen rekening te houden met de vele nuances waaruit de werkelijkheid bestaat. Dit wordt soms over het hoofd gezien door de commentatoren die populistische beweringen weerleggen ('fact checking'). De aanhang van een Trump of Wilders zal het worst wezen dat ze met feiten goochelen, wat telt is dat zij als een luidspreker hun kreet versterken en hun vervormde kijk op de wereld bevestigen (Mexicanen of moslims ondermijnen het land).

Verder heeft de schreeuwende figuur op het schilderij van Munch iets spookachtigs, hij doet niet stevig aan. De macht van een slachtoffer is in wezen hol. Per definitie maak je jezelf klein, onheus behandeld als je je voelt door 'de anderen' die jou de baas zijn. Erdogan kan zo snel gekwetst worden dat hij zelfs een columnist vervolgt die in ons land in een gratis krantje iets onaardigs over hem schrijft. Dat is natuurlijk geen teken van kracht maar van zwakte. Hetzelfde geldt voor de grofheid waarmee Trump en Wilders naar critici uithalen. Woorden die hard maar hol klinken.

In de Bijbel wordt Jezus onschuldig veroordeeld als gevolg van religieus gekonkel en politieke compromissen. Opvallend is dat hij zijn mond niet opendoet. Hij weigert zijn slachtofferschap te gebruiken om van de anderen een vijand te maken, maar blijft hen als medemensen zien die 'niet weten wat zij doen'.

Veel groter dan de macht van het slachtoffer is de macht van vergeving. Dat gebeurt, laat Jezus zien, door het onrecht op je te nemen en weg te dragen. Dit is geen vrome prietpraat maar realiteit, onder filosofen bijvoorbeeld door Hannah Arendt opgepikt. Alleen zo nemen we verantwoordelijkheid voor onze situatie en bevrijden niet alleen 'de ander' uit zijn rol van dader maar ook onszelf uit de slachtofferrol. Je valt niet meer samen met je schreeuw, wat alles vertekent, maar ziet de ander als een mens zoals jezelf bent. Dat maakt toenadering mogelijk en een echt gesprek.

Munch maakte van zijn schilderij verschillende versies. Op een daarvan zien we, achter de eenzaam schreeuwende hoofdpersoon, twee mensen samen lopen.

undefined