De Sahara-route: tocht naar Europa door de zee van zand

De Nigerese politicoloog en migratie-expert Rahmane Idrissa noemt de Sahara die noordwaarts halverwege zijn geboorteland begint de 'zee van zand'. Wie zonder visum en vliegticket vanuit Gambia, of andere Afrikaanse landen, naar Europa wil, kan niet om de Sahara heen. Daarvoor moeten immigranten over land door Senegal, Mali, Burkina Faso en de Nigerese stad Agadez; de poort naar de Sahara. Na de woestijn, als ze die overleven, komen ze aan in het stuurloze en gevaarlijke Libië. Daarna pas kunnen ze, als ze Libië overleven, de Middellandse Zee over en Italië in. Mits ze de zee overleven, uiteraard.

De risicovolle reis die Afrikaanse migranten richting Europa maken is met mysterie omgeven. De tocht zou weken, maanden en soms jaren duren omdat deze in etappes verloopt. "De reden daarvoor is dat migranten tussen het reizen door geld moeten genereren omdat ze onderweg veel kwijt zijn bij de vele checkpoints van de politie en douaniers. Die moeten in elk doorvoerland omgekocht worden", zegt Idrissa over de telefoon. "Dus geregeld moeten ze het thuisfront vragen om meer geld. Dat doen ze ook omdat het gevaarlijk is om te veel cash mee te nemen. Tegen de tijd dat de migranten in Niger aankomen, zijn ze door al hun geld heen en moeten ze weer wachten tot er geld wordt gestuurd vanuit thuis."

De commissie bij geldtransfers - zo'n 10 procent van het totale bedrag - via kantoren als Western Union is één poot van de migratie-economie waar de doorvoerlanden aan verdienen. Politicoloog Fransje Molenaar van Clingendael noemt nog een "hele rits aan actoren" van klein naar groot. "Elke migrant heeft een jerrycan bij zich voor water. Dat wordt onderweg duur verkocht." Ook verdienen de doorvoersteden aan onderdak voor de migranten en prostitutie. "De politie verdiende altijd al aan steekpenningen bij de checkpoints, maar die zijn enorm gestegen nadat Niger een deal met de Europese Unie sloot om migranten tegen te houden. De smokkelaars hebben sindsdien ook hun prijzen verhoogd."

Niger kreeg eind 2015 ruim 600 miljoen euro aangeboden van de EU uit een 'noodfonds voor Afrika' van 2,4 miljard, om migranten te verhinderen Libië en dus Europa te bereiken. Dat geld moet gaan naar opvang van migranten, voorlichting en begeleiding bij vrijwillige terugkeer. Maar er is weinig duidelijkheid over hoe het geld wordt uitgegeven en hoeveel er al in Niger terecht is gekomen.

Migratiedeals

De Europese focus ligt op deals met Afrikaanse landen omdat er met de voormalige anti-migratiepartner Libië, na de val van Muammar Kadafi en de instorting van de staat, geen samenwerking meer is. Kadafi kreeg van toenmalig Italiaans premier Berlusconi in 2008 5 miljard om Afrikaanse grenswacht te spelen. Een bedrag waar ook Europese veiligheids -en transportbedrijven van profiteerden. Dat is nu met de deal met Niger ook zo: de Fransen trainen politie en leger en er zijn geruchten dat Italië een fysieke rol wil spelen in de beveiliging van de woestijn. Het halve land zou inmiddels bezet zijn door Europese en Amerikaanse militaire bedrijven. Het arme Niger, dat vrijwel geen stijging ziet van de uitvoer van uranium naar hoofdzakelijk ex-kolonisator Frankrijk, biedt weinig weerstand. Idrissa: "Vroeger werd er in Agadez verdiend aan toerisme, en in het zuiden van Niger aan landbouw. Maar door de onrust in de regio en de daardoor ontstane migratie-economie zijn die sectoren totaal uitgehold."

EU-kopstukken prijzen ondertussen de gedaalde migratiecijfers na de deal met Niger. Maar volgens Molenaar, die 'irreguliere' migratie over de zogeheten Trans-Sahara route onderzocht, is er misschien wel wat minder migratie via Niger dan voorheen, maar is het inkomen van de smokkelaars navenant gelijk gebleven. "Er zijn evenveel inkomsten omdat alles gewoon duurder is geworden voor de migranten. Tegelijk is er vanwege de miljoenen uit Europa, ook nog een mooie gelegenheid om een graantje mee te pikken van EU-gefinancierde projecten."

Idrissa schetst een wranger beeld van de Europese pogingen om de Afrikaanse migratie te stoppen: de Sahara dreigt de nieuwe Middellandse Zee te worden als het op een dodelijke afloop aankomt. "De bekende migratieroutes door de Sahara, waar de karavaans van Toeareg al eeuwen goederen, of dat nu voedsel, vee of drugs zijn, over vervoeren, worden vanwege patrouilles verruild voor onbekendere wegen. De chauffeurs komen daar geregeld in de problemen en het aantal doden in de woestijn stijgt daardoor enorm."

Vorige week nog overleefden slechts 23 leden van een groep van 75 migranten uit Gambia, Senegal, Nigeria en Ivoorkust een voettocht uit de woestijn. De overige 52 zijn volgens de Internationale Organisatie voor Migratie waarschijnlijk omgekomen van de dorst en hitte nadat ze door hun chauffeurs waren achtergelaten. De reden is onbekend, maar kenners denken dat de chauffeur milities is tegengekomen.

Vorige maand kwamen 40 migranten om in de woestijn nadat een pick-up het had begeven. Hoewel er geen overzicht is van het dodental in de Sahara, zeggen sommigen dat het hoger is dan op zee. Volgens Molenaar zijn er "ook meer gevallen van seksueel geweld in de woestijn door het nieuwe beleid. En omdat er tegelijk minder zicht is op de route, is het moeilijker om migranten te beschermen. Dit zijn risico's waar migratie-experts ver van tevoren voor gewaarschuwd hebben."

De situatie toont volgens Idrissa het volslagen gebrek aan kennis van de EU van migratie vanuit West-Afrika. "Ten eerste is er al de vraag wat reguliere en irreguliere migratie is. Binnen West-Afrika is er sprake van vrij verkeer van personen, dus tot aan de grens met Libië is de reis die de migranten maken helemaal niet illegaal." De regio telt dan ook de hoogste migratiestromen binnen het continent. Reizigers die zaken of familie over de grens hebben, worden volgens Idrissa nu ook lastig gevallen of tegengehouden. "Wat in Europa smokkelaar heet, heet in Niger chauffeur of 'passeur' omdat ze geen wet overtreden. De Nigerese regering heeft in 2015, onder druk van de EU, een anti-immigratiewet moeten aannemen om dit te criminaliseren. De wet druist in tegen de regionale wetten en heeft veel van de huidige ellende veroorzaakt."

Niger is onder andere verplicht om migranten die door willen naar het noorden op te pakken. Idrissa: "Ze zitten vast onder onacceptabele omstandigheden. Mensenrechtenorganisaties in Niger ageren hier mondjesmaat tegen; het treft de eigen bevolking namelijk niet. In Mali is een migratiedeal met Europa niet van de grond gekomen omdat Malinezen wel tot de migranten behoren die naar Europa willen. Maar Nigerezen migreren wel wat binnen Afrika, maar bijna niet naar Europa."

Wetteloos Libië

Na de woestijn komen de gevaren in het wetteloze Libië. De verhalen van de terugkeerders zijn gruwelijk. Ontvoering, geweld, racisme jegens zwarte Afrikanen, uitbuiting, zelfs een vorm van slavernij behoren daar volgens het IOM tot de dagelijkse praktijk. "Libië is het echte probleem", zegt Idrissa. "Niger is aantrekkelijk vanwege de chaos in Libië. En toch legt Europa liever de focus op andere Afrikaanse landen om het vuile werk op te knappen. Maar je kunt een muur rond Niger bouwen, mensen zullen eroverheen klimmen om bij Libië en de zee te komen. Ze willen geld verdienen en de gevaren zijn voor hun een ingecalculeerd risico. Een investering zelfs. Die realiteit lijkt Europa niet te willen accepteren."

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Ik heb echt spijt van de reis

"Toen ik voor de tweede keer was vertrokken, smeekte mijn moeder me om terug te komen. De hitte en de angst om stil te komen staan met pech in de Sahara is de grootste uitdaging. Dan kun je twintig liter water drinken, je zult het niet overleven. Maar erger was de eerste keer toen ik in Libië aankwam in 2009. Toen ben ik ontvoerd. De verhalen nu over hoe Afrikaanse migranten in Libië worden mishandeld, gebeurden toen al.

Ik was 21 en kwam in een pakhuis terecht met 300 anderen. Er was één toilet en geen wasgelegenheid. We moesten als sardientjes naast elkaar liggen om te slapen en kregen één keer per dag eten. Mannen werden gemarteld en tegelijkertijd werd hun familie gebeld voor losgeld. Het doet pijn als ik eraan terugdenk. Mijn Senegalese vriend, stortte in van de honger en vermoeidheid. Toen hebben ze hem vrijgelaten.

Mij martelden ze niet. Maar ze belden mijn familie ook voor losgeld. Er viel alleen niks te halen. Ik kom uit een gezin van negen, niemand wist dat ik zou vertrekken.

Na drie maanden ben ik door een Gambiaan vrijgekocht, maar dan moest ik wel bij hem werken. Hij was schilder en we kregen opdracht om tientallen huizen te schilderen. Maar aan het eind werden we niet betaald. Op straat gooiden kinderen stenen naar me, de politie had het altijd op zwarte mensen gemunt. Na zes maanden hield ik het niet meer vol en ging ik terug naar Gambia.

Toch ben ik in 2012 weer naar Niger gegaan zonder iets te zeggen. Ik dacht: nu ken ik het klappen van de zweep en gaat het vast beter. Maar de Sahara was na Kadafi's dood heel gevaarlijk geworden. Overal waren er wapens, milities, jihadisten. Ik ben toen teruggegaan naar Gambia.

Mijn moeder was heel blij. Ze heeft me geholpen bij het opzetten van mijn marktkraam. Ik verkoop tweedehands kleding. We kopen grote zakken op en hopen dat daar goede dingen tussen zitten. Er zit ook kleding uit Nederland bij, dingen die jullie weggooien. Ik verdien niet veel, maar ik kan eten en thuis wat helpen. En ik ben populair omdat ik weet wat er in de mode is.

Van de reis heb ik echt spijt. Ik raad het iedereen nu af. Liever arm hier dan de trauma's van daar."

Ik ben geen crimineel, ik lever een dienst

Paboy Saneh (26) is Gambiaanse ‘agent’ in Libië. Hij vervoert landgenoten naar Italië.

"Ik weet dat ik als smokkelaar word gezien, maar ik ben een agent. Een coördinator. Ik zorg ervoor dat Gambianen via Libië veilig Italië halen. Geloof het of niet, maar niet één boot die ik de zee op heb gestuurd is in de problemen geraakt. Mijn landgenoten kunnen beter via mij naar Europa, dan via een Arabier die niks om ze geeft. Ik vertel de Libische chauffeurs om de migranten menselijk te behandelen en in Libië licht ik ze voor over wat ze kunnen verwachten op zee. Ik heb ook contact met hulporganisaties en de Italiaanse marine. Die geruchten over samenwerking zijn waar.

De reis van Gambia naar Niger moeten de mensen zelf regelen. Dat kost zo'n 7800 dalasi (156 euro, red.). Maar de bedragen die mensen aan smeergeld moeten betalen aan de autoriteiten in de landen die ze passeren, zijn hoger dan de reis zelf, zo'n 10.000 dalasi (200 euro, red.). Vanaf Niger hebben ze contact met mij. Het duurst is de tocht over zee, zo'n 35.000 dalasi (700 euro, red.).

Zelf wilde ik ook naar Europa. Ik probeerde zonder succes werk te vinden als verpleger. Dus stak ik de woestijn over naar Libië. Ik raakte bevriend met een Libiër die me overhaalde om voor hem te werken.

Ik ben geen crimineel, ik lever een dienst aan mijn landgenoten. Af en toe kom ik naar huis terug zoals nu, maar niemand kijkt me scheef aan. Als mensen krap bij kas zitten, schiet ik reizen voor en ik heb jongens die ontvoerd waren in Libië vrijgekocht namens families. Ik red het in Libië door mijn netwerk, maar het is geen goede plek voor ons. Door de verhalen van misbruik en de nieuwe president in Gambia heb ik nu minder Gambiaanse klanten. Sierra Leoners zijn nu in opkomst. Maar ik wil na twee jaar de overgang maken naar autotransport. Niet omdat de migranten niet meer lucratief zijn, maar omdat ik veel ellende heb gezien, mijn landgenoten worden mishandeld of sterven. En toch blijven ze komen.

Daarom is de benadering van Europa niet slim. Als mensen willen gaan, gaan ze. En er wordt te veel verdiend aan migratie. Dat geldt ook voor mij. Als jongeren me vragen of ze moeten gaan, moedig ik ze niet aan. Maar ik hou ze ook niet tegen. Dit gaat echt niet zomaar stoppen."