De open zenuw die Oekraïne heet

In haar nieuwste boek, ‘Rode Hongerdood’ beschrijft Anne Applebaum hoe Sovjetleider Jozef Stalin met zijn collectivisatie van boerderijen en voedselvorderingen in de jaren dertig moedwillig 4 miljoen Oekraieners de hongerdood injoeg. Het Oekraïense graan moest tot de laatste korrel ten goede komen aan het proletariaat en het leger. En al doende wilde hij het ‘nationalistische verzet’ tegen de communistische revolutie breken.

Applebaum putte voor haar boek uit nog niet zo lang geopende archieven, deelstudies door Oekraïense onderzoekers, contemporaine brieven, en interviews met overlevenden. Zo ontstaat een gedetailleerd beeld van bendes die boeren vernederden en dwongen om al hun goederen, vee en graan in te leveren, terwijl wegen en stations zich vulden met uitgemergelden. Uit wanhoop gingen sommigen over tot kannibalisme.

Uw boek is deprimerende lectuur.

“Sorry. Iemand moest het doen. Het is niet iets wat ik leuk vond om te schrijven. Ik zou het niet nog een keer aankunnen. Maar het is belangrijk om te begrijpen hoe dergelijke mechanismen werken, hoe je mensen zo ver krijgt om het voedsel van stervende mensen in beslag te nemen, want het gebeurt telkens weer in de geschiedenis, het zit in de menselijke natuur.”

Want buren die buren vermoorden, dat is universeel?

“Ja, dat gebeurt keer op keer.”

Zelf spreekt Applebaum van ‘het deprimerendste boek dat ik ooit heb geschreven’, maar het is niet haar eerste over communistische gruwelen. Met haar boek ‘Goelag’, over de verschrikkingen in de Sovjet-kampen, won ze in 2004 de Pulitzerprijs. “Ik dacht nu een boek te schrijven over twee jaar, 1932 en 1933. In de herfst van 1932 had Stalin een serie besluiten genomen speciaal op Oekraïne gericht, die leidden tot een enorm aantal hongerdoden in het voorjaar van 1933.

“Maar tijdens het schrijven realiseerde ik me dat het verhaal eerder begint, in 1917. In dat jaar vond (naast de Russische) ook een Oekraïense revolutie plaats, die een probleem was voor de bolsjewieken: het was een nationalistische, in eerste aanleg liberale revolutie, om van Oekraïne een onafhankelijke staat te maken. Dat vormde een ideologische uitdaging voor de bolsjewieken, die voortdurend geobsedeerd waren door de vrees dat Oekraïne hun macht zou ondermijnen. Afgezien van dat ideologische belang, is Oekraïne groot, cultureel nauw verwant aan Rusland en eeuwenlang deel van het Russische rijk, waarvan het bovendien de graanschuur was.”

Ook elders in de Sovjet-Unie maakte de collectivisatie slachtoffers. Maar Oekraïne was uitzonderlijk, schrijft u, omdat Stalin ieder verzet daar tegen de collectivisatie interpreteerde als verzet van nationalisten?

“Ja, de geheime politie zag alles door die lens, ieder bezwaar tegen het beleid werd meteen opgevat als een zware bedreiging van Oekraïense nationalisten, een internationaal complot zelfs, met Poolse steun.”

Maar wilde Stalin bewust al die hongerdoden veroorzaken?

“Hij is tevoren gewaarschuwd, hij wist het toen het aan de gang was, en hij heeft niets gedaan om het te stoppen. Daarover zijn verslagen van vergaderingen, er is een briefwisseling tussen Stalin en de schrijver Michail Sjolochov. Die beschrijft gedetailleerd wat er gebeurt, en Stalin rechtvaardigt dat. Onmogelijk dat hij het per ongeluk deed.”

Hoe kreeg Stalin mensen zover dat misdadige beleid uit te voeren?

“Er werden teams samengesteld van mensen met verschillende achtergronden en motieven: ideologen, partijmensen, sommigen uit Rusland, anderen uit Oekraïense steden, en dorpelingen: velen waren bang, of hadden zelf honger, of dachten: als ik dit doe, dan zullen mijn kinderen overleven.

“En er was een ideologische voorbereiding, jarenlang werden mensen opgeruid tegen de ‘koelakken’, de zogenaamd grote boeren die ‘onze’ revolutie ondermijnen, ‘ons’ graan stelen, ‘ons, stedelingen’ honger laten lijden, onze schitterende toekomst in de weg staan. Dat was de rechtvaardiging voor veel mensen: ‘ik help mee te bouwen aan een betere toekomst door die reactionaire, recalcitrante boeren uit de weg te ruimen’.”

Hoe slaagde Stalin erin de hongersnood geheim te houden?

“Onder meer door wijziging van de overlijdensstatistieken te gelasten. Gedurende het hele bestaan van de Sovjet-Unie - met onderbreking van de nazi-bezetting - was het onderwerp taboe. Omdat het kon worden gebruikt als een bewijs dat het Sovjet-beleid niet werkte, en omdat het Oekraïense nationalisten in de kaart zou spelen. De Sovjetleiders waren continu bevreesd voor een wederopleving van het Oekraiense nationalisme - en met enige reden: de Sovjet-Unie kwam aan haar eind toen Oekraïne in 1991 besloot eruit te stappen.

“Diplomaten wisten ervan. Maar de wereld maakte zich druk over de opkomst van Hitler. ‘Dit is niet het moment om Stalin tegen ons in het harnas te jagen’, was het argument, ‘die hebben we misschien nog nodig tegen Hitler’. Alle journalisten die in Moskou waren gestationeerd wisten het, maar zwegen om hun baan niet te verliezen.”

Ziet u een analogie met mensen die nu zeggen ‘Er zijn belangrijker zaken dan Poetins bezetting van de Krim en de invasie van Oost-Oekraïne’?

“Hmm. Ik heb onlangs een andere analogie getrokken. De oorlog in Syrië is in alle opzichten net zo bloederig en afgrijselijk als de Tweede Wereldoorlog voor ons. We kijken vaak terug en denken ‘hoe is het mogelijk dat de Joden werden vermoord en niemand iets zei?’ Nou, in onze eigen tijd gebeuren ook de afschuwelijkste dingen, en ja: het is dus mogelijk, we zeggen niets, of we hebben het gevoel dat we er niets aan kunnen doen, of dat het niet opportuun is. Pleidooien om maar te negeren dat Poetin Assad steunt bij de vernietiging van Syrië en dat hij die zogenaamde separatisten in Oost-Oekraïne steunt, omdat we hem nu eenmaal nodig hebben voor andere zaken: ja ik denk dat dat veel lijkt op hoe men zich in de dertiger jaren gedroeg.”

Nog een analogie: net als Lenin en Stalin vindt Poetin Oekraïne te belangrijk om onafhankelijk te laten zijn.

“Ja. Niet dat ik Poetin van hetzelfde laken een pak als Stalin vind, maar ook hij ziet Oekraïne als potentiële ideologische bedreiging. Zijn nachtmerrie: jonge mensen die zich op een plein verzamelen, leuzen tegen corruptie roepen en met EU-vlaggen zwaaien. Dat heeft hij zien gebeuren in Kiev. Een op Europa gericht, welvarend, democratisch Oekraïne zou zijn totalitaire, corrupte, autoritaire bewind uitdagen. Russen kunnen dan denken: waarom zij wel en wij niet?”

Wat voor langetermijneffecten had de hongersnood op de Oekraïense psyche?

“Een van de effecten is het idee dat de staat de vijand is. Generaties waren vreselijk bang om hun mond open te doen, die angst is nog niet weg. Dat verklaart mede waarom de staat zo corrupt is, en Oekraïeners zich er niet actiever in opstellen. Er bestaat het gevoel dat de overheid los van ze staat, niet van hen is. Dat zie je in meer Oost-Europese landen, maar de hongersnood heeft zeker aan die houding bijgedragen.

“Tegelijkertijd, omdat die hongerdood zo lang werd verzwegen, bepaalden de herontdekking en debatten erover, eind jaren tachtig, meteen ook de vorming van het Oekraïense gevoel van identiteit. Erover praten, het opeisen van een eigen geschiedenis was al een daad van revolutie. Het werd een argument voor Oekraïne’s onafhankelijkheid.”

Veel Oekraïeners bepleiten dat de massamoord (‘Holodomor’), erkend wordt als genocide. Tegenstanders vinden het strikt juridisch gezien geen genocide.

“Van meet af heb ik gemengde gevoelens gehad over die hoogst gepolitiseerde discussie. Voor Oekraïeners werd het een totem: ‘Wij zullen onze nationale onafhankelijkheid krijgen als de genocide erkend wordt’. Ik zou het een goed idee vinden om de definitie van genocide te verbreden, zodat iedere massamoord van staatswege op grond van politieke of ideologische redenen eronder zou vallen.”

Bij ons bestaat het beeld van Oekraïeners als nazi-collaborateurs. U belicht hoe zij de nazi’s verwelkomden als bevrijders van die verschrikkelijke Sovjet-terreur.

“In Oekraïne stond je in die jaren voor een afschuwelijke keuze tussen twee dictaturen. Dat is nog geen excuus voor collaboratie, maar het is wel iets om in gedachten te houden als wij ons oordeel klaar hebben. Veel Oekraïners waren blij, er heerste weer hoop. De teleurstelling kwam snel, want in feite verschilden de intenties van nazi’s amper van die van de Sovjets. Volgens het Duitse Hungerplan moest al het graan naar hun soldaten, waardoor de meeste mensen in Kiev, Charkov en Moskou zouden verhongeren. Toen Oekraïeners dit doorkregen nam het verzet toe. Er waren ook miljoenen Oekraïeners die moedig streden in het Rode Leger tegen de Duitsers.”

Volgens onze (ex)minister van buitenlandse zaken was Poetin uit op herstel van een Groot-Rusland, inclusief Oekraïne. Wat zijn volgens u Poetins dromen?

“Ik weet niet of herstel van een Groot-Rusland de juiste bewoording is, maar Poetin wil zeker van Rusland weer een sterke mogendheid maken. Hij wil een einde aan de EU en de Navo, en hij wil de Amerikanen weg hebben uit Europa. Voor Rusland vormen die internationale organisaties een probleem. Geen enkel Europees land afzonderlijk - met uitzondering misschien van Duitsland - is tegen Rusland opgewassen, en dat gaat zeker op voor de Oost-Europese landen. Maar de EU als blok is sterk, en kan Rusland economisch haar wil opleggen. Dus is Moskou eropuit die Europese instituties te verzwakken en de Europese democratie van binnenuit uit te hollen. Misschien lukt het Poetin niet de EU te vernietigen of de westerse democratie te ondermijnen, maar hij kan al doende enorme schade aanrichten.”

Hoe?

“Met financiële hulp en online-propaganda voor extreem-rechts in haast elk Europees land. Soms ook voor extreem-links. Zo weten we dat Russische banken Marine Le Pen geld hebben geleend voor haar campagne. Ik heb onderzoek gedaan naar het inzetten van Russische en internationale extreem-rechtse trollen bij de Duitse verkiezingen. Ze zijn bezig mediabedrijven in Oost-Europa op te kopen.

“Vergeet niet dat in Rusland geen onderscheid bestaat tussen de politieke en economische machthebbers. Het is normaal dat een bestuurder bij staatsgasbedrijf Gazprom voor de president werkt. Die belangen zijn verweven. Dus als de EU plannen van Gazprom dwarsboomt, probeert Moskou de EU te ondermijnen. Ik denk niet dat ze overal succesvol zijn. Maar Moskou steekt heel veel energie in het aanwakkeren van angstgevoelens en boosheid jegens de EU.”

Twee jaar geleden waarschuwde u in een interview met Letter&Geest dat we nog maar een paar verkiezingen verwijderd waren van het einde van ons naoorlogse politieke bestel. Sindsdien won Trump, en kozen de Britten voor Brexit. Maar in Frankrijk lukte het Le Pen niet.

“We hebben enig respijt dankzij Macron - die verrassend goed geleerd heeft het internet in zijn voordeel te gebruiken. Maar kijk naar de gecombineerde druk vanuit onze eigen bevolkingen en politieke bewegingen, en hoe de Russen - en mogelijk in de toekomst anderen - onze sociale media en democratische instituties tegen ons gebruiken: de kans dat de EU en Navo ontrafelen blijft reëel.

“Trump heeft al binnen een jaar het imago van de VS en het prestige van het Westen enorm beschadigd. En hij heeft nog drie jaar te gaan. Hij houdt duidelijk niet van Europa, vindt het niet leuk Europese leiders te ontmoeten. Kijk naar wat voor ambassadeur hij naar Den Haag stuurt: hij geeft niet om het westerse bondgenootschap, het kan hem niet schelen als het uit elkaar valt. Ik geloof niet dat we het ergste al achter de rug hebben.”

Anne Applebaum

Historicus Anne Applebaum (1964) is columnist voor The Washington Post. Aan de London School of Economics leidt ze een instituut dat nepnieuws onderzoekt. Ze schreef diverse boeken over de Sovjet-Unie en Oost-Europa (en een kookboek met Poolse recepten). Op uitnodiging van D66 hield ze vorige week de Marchantlezing.