De nieuwe Muur: voor of tegen Poetin
Er loopt een nieuw IJzeren Gordijn door Oost-Europa die de Poetin-adepten scheidt van zijn tegenstanders. Waarom kijken Hongarije, Slowakije en Tsjechië 25 jaar na de val van het communisme weer naar Rusland?
De ontmoeting moet ergens in een achterafkamertje hebben plaatsgevonden. Het is een week nadat Brussel een zware sanctielijst heeft opgesteld tegen Rusland. Dmitri Rogozin, de Russische vicepremier, mag zich niet meer vertonen in Berlijn, Parijs of Praag omdat hij dreigde hoogstpersoonlijk het Navo-luchtruim met een bommenwerper binnen te dringen. Pure provocatie, menen de leiders in Brussel.
De Slowaakse minister van buitenlandse zaken neemt het niet zo nauw met die sanctielijst en vliegt richting Moskou. Op het programma staat een ontmoeting met Rogozin. Onderwerp van het gesprek: gas en wapenleveranties.
Gasleveranties
Slowakije piekert er niet over de economische voordelen op te geven die voortvloeien uit de samenwerking met Rusland. Want, meent de Slowaakse premier Robert Fico, strategische overwegingen om Rusland de pas af te snijden zijn van ondergeschikt belang. Eerst moet Slowakije zijn gasleveranties (het land is voor bijna 100 procent afhankelijk van Rusland) veiligstellen.
Er is iets raars aan de hand in Centraal-Europa. De landen die zwaar hebben geleden onder het Sovjetregime en niets liever wilden dan deel uitmaken van de Europese Unie, keren zich stuk voor stuk tegen Brussel en sluiten aan de lopende band deals met Poetin. De crisis in Oekraïne maakt dit pijnlijk duidelijk: Hongarije, Slowakije, Tsjechië, Bulgarije, Servië; allemaal halen ze de banden met Moskou aan terwijl de rest van Europa die wil doorsnijden.
Het zorgt voor onenigheid in de wandelgangen van de Europese Commissie. Na twee sanctierondes die Slowakije en Tsjechië morrend hebben geaccepteerd, hebben ze aangegeven dat nog meer sancties tegen Rusland averechts werken. De Hongaarse premier Orbán gaat nog een stapje verder. Hij heeft zich al die tijd verzet tegen de strafmaatregelen en zei onlangs in een speech dat Hongarije zich maar beter kan bekeren tot een niet-liberale staat naar het voorbeeld van de Russische autocratie. Het liberalisme is ten dode opgeschreven, aldus Orbán.
Waar komt deze bekering vandaan? Waarom heeft een land als Tsjechië ineens geen moeite met de autocratische Poetin die het niet zo nauw neemt met democratische vrijheden, terwijl het presidentschap van Václav Havel twintig jaar geleden in het teken stond van het promoten van mensenrechten wereldwijd?
De potentiële dreiging die vlak na de val van het communisme uitging van Rusland, was voor Havel zelfs reden een samenwerkingsverband van Centraal-Europese landen (Hongarije, Tsjechië, Slowakije en Polen) in het leven te roepen. De Visegradgroep bestaat nog steeds. Maar de onenigheid tussen de landen - Polen dat zich zeer anti-Russisch opstelt enerzijds en Hongarije, Tsjechië en Slowakije anderzijds - is nog nooit zo groot geweest.
Kerncentrales
Een economische verklaring voor de vriendschap met Rusland ligt voor de hand. Al deze landen zijn voor meer dan 70 procent afhankelijk van Russisch gas. Hongarije is bovendien betrokken bij de gaspijplijn South Stream die Zuid-Europa zonder tussenkomst van Oekraïne met Rusland moet verbinden. De Russen investeren ook in Tsjechië en Slowakije. Zo zijn ze in beide landen betrokken bij de bouw van kerncentrales.
Hongarije sloot vorig jaar al een deal met een Russisch bedrijf om twee kerncentrales in Paks bij te bouwen en Poetin beloofde een lening van tien miljard om het project te financieren.
Toch is die economische afhankelijkheid niet het hele verhaal. Want Polen leunt zwaar op Russisch gas, maar Poolse regeringsleiders zoals ex-premier Tusk die voorzitter wordt van de Europese Raad en minister van buitenlandse zaken Sikorski, lobbyen in Europa constant voor zwaardere sancties tegen Rusland. Ze eisen dat de Navo hun grenzen beter beschermd tegen het 'Russische gevaar'. De haat jegens Poetin is bijna nergens zo zichtbaar als in Polen.
"Hoe bang en hoe sterk ben je? Dat is de hamvraag", zegt Ruslandkenner Edward Lucas. Hij is commentator voor The Economist en schreef het boek 'The New Cold War'. "Polen heeft zich de afgelopen jaren bewezen in Europa. Het Poolse buitenlandbeleid doet ertoe, er wordt naar Poolse regeringsleiders geluisterd. Polen heeft in 25 jaar een zeer sterke politieke cultuur opgebouwd met instituties die min of meer functioneren. Dit, in combinatie met de angst dat Poetin een deel van Polen annexeert, zorgt ervoor dat het land zich een anti-Poetin-houding kan veroorloven."
Angst
In Tsjechië, Slowakije en met name Hongarije is het sentiment anders. "Deze landen zijn wel bang, maar niet sterk", zegt Lucas. "Ze zijn veel pragmatischer, ze kunnen zich minder veroorloven. Ze hebben, anders dan Polen, niet het gevoel dat ze ertoe doen in Europa."
Mateusz Gniazdowski, hoofd van het Centrum voor Oost-Europese studies in Polen, denkt daar iets anders over. Hij zegt dat de kleine landen zich niet direct bedreigd voelen omdat Hongarije, Tsjechië en Slowakije geen landsgrenzen delen met Rusland, anders dan Polen en de Baltische Staten. "Natuurlijk zegt ook de omvang van het land iets over de angst", aldus Gniazdowski. "Deze landen zijn klein en hebben niet zo'n goede verstandhouding met het veel grotere Oekraïne. Ze geloven niet dat zij een verschil kunnen maken. Want alles wordt, zo is de gedachte, bepaald door de grootmachten: Rusland, de VS en de EU. Die manoeuvreerruimte gebruiken Tsjechië en Slowakije. Er worden constant deals gesloten langs de zijlijn van het conflict."
Poetin als voorbeeld
De Hongaren gaan nog een stapje verder. Naast economische belangen kopieert premier Orbán ook de ideologische agenda van Poetin. Hij omarmt het autocratische beleid van de Russische president en verafschuwt Europa.
Het is een bijzondere ommezwaai. Zeker als je bedenkt dat Hongarije het meest liberale land was binnen het Warschaupact en als eerste Sovjetstaat een democratische rechtsstaat probeerde te introduceren. Constant werd het land geprezen door Brussel vanwege de vorderingen. Maar sinds begin deze eeuw zit de klad erin. Economisch gaat het slecht en de Hongaren zijn het vertrouwen in de politiek kwijt.
Orbán keert zich nu volledig af van Brussel. Poetin fungeert als zijn voorbeeld. Hij is het rolmodel geworden van de ideologische strijd die gevoerd wordt tegen West-Europa en westerse belangen.
25 jaar na de val van het communisme is een nieuwe scheidslijn zichtbaar in Centraal-Europa. De Oekraïne-crisis heeft daar een belangrijke rol in gespeeld, de verhoudingen zijn op scherp gezet. Economische belangen spelen bij die pro-Ruslandpolitiek een rol, maar ideologische aspecten zijn even belangrijk, zegt Lucas: "Het draait niet om de vraag of je voor of tegen Rusland bent. Het gaat om de persoon Poetin. Steun je zijn autocratische beleid of niet. Dat zegt genoeg over het ideologische karakter."
Premier Viktor Orbán - Hongarije
Van alle leiders in Oost-Europa is de Hongaarse premier Orbán het meest onder de indruk van de Russische president. Orbán koestert niet alleen de economische relaties, hij kopieert ook Poetins ideologische agenda. Naar Russisch voorbeeld stelde hij anti-democratische wetten in. Zo benoemde hij zijn politieke vrienden binnen de rechterlijke macht. Er kwam een einde aan de onafhankelijkheid van de centrale bank en Orbán veranderde de kieswet in zijn voordeel. Ook bindt Orbán de strijd aan met ngo's die zich bezighouden met politieke activiteiten. Iets dat Rusland al eerder deed. Onlangs begon de Hongaarse regering een strafrechtelijk onderzoek naar milieuorganisatie Ökotars die financiële steun krijgt uit Noorwegen. Volgens Orbán zou de organisatie het geld voor partijpolitieke doeleinden hebben gebruikt.
President Milos Zeman en premier Bohuslav Sobotka van Tsjechië
President Zeman en premier Sobotka veroordelen de annexatie van de Krim door Rusland, maar als het om economische belangen gaat handelt de Tsjechische regering pragmatisch. In dat opzicht is samenwerking met niet-democratische regimes zoals China en Rusland soms onvermijdelijk. Want mensenrechten zijn belangrijk maar 'business is business', aldus Sobotka bij zijn aantreden. De Tsjechische president Milos Zeman gaat nog een stapje verder. Hij verhult zijn goede relatie met Poetin niet. Onlangs verscheen hij op een congres
op het Griekse eiland Rhodos. Dat was georganiseerd door Poetins vriend en hoofd van de Russische spoorwegen Vladimir Jakoenin. In een speech bekritiseerde hij de Europese sancties. In eigen land werd die speech overigens niet goed ontvangen. Veel Tsjechen vinden het vervelend dat Zeman zich zo openlijk schaart achter Poetin.
Premier Robert Fico - Slowakije
De linkse populist en premier van Slowakije, Robert Fico, vindt dat de oorlog in Oekraïne niets met zijn land te maken heeft. Het is een geopolitiek conflict tussen de VS en Rusland, aldus Fico. Slowakije lijdt daar te veel onder. Fico zal extra sancties tegen Rusland niet accepteren. Dat hij Poetin steeds vaker in het openbaar steunt, verbaast niemand. Fico heeft een zwak voor niet-democratische regimes. Hij bezocht de Libische dictator Kadafi vlak voordat die ten val werd gebracht en hij heeft er nooit een geheim van gemaakt dat hij Rusland in de oorlog tegen Georgië steunde.
Donald Tusk - ex-premier van Polen, binnenkort voorzitter van de Europese Raad
De handige diplomaat Tusk heeft geprobeerd met president Poetin een vertrouwensband op te bouwen, maar het lukte niet. In 2010 gaf Tusk toestemming voor het Russische lidmaatschap van de Oeso. In datzelfde jaar spraken beide leiders af om het bloedbad bij Katyn samen te herdenken. In dit Russische dorp net over de grens met Polen werden in 1940 duizenden Poolse burgers en militairen gedood door de Sovjets. Op weg naar de herdenking stortte een Pools vliegtuig neer in Rusland met aan boord de Poolse president, Lech Kaczynski. Aan de Poolse toenadering kwam direct een einde. Door de oorlog in Oekraïne zijn de landen alleen maar verder uit elkaar gedreven.
