De nalatenschap van Obama

Dat een niet-blanke Amerikaan heel goed op zijn plaats kan zijn in het Witte Huis, daarvan overtuigde Barack Obama het land op 20 maart 2008. Hij moest wel: van de dominee van zijn kerk in Chicago, Jeremiah Wright, deed een video de ronde met een donderpreek over de Verenigde Staten: "Niet God zegene Amerika, God verdoeme Amerika!"

Dat was vloeken in de kerk. Niet zozeer in zijn Trinity United Church of Christ, waar ze wel snapten hoe hij dat bedoelde, maar wel in de kerk die Amerika heet. Obama's toch al niet zo grote kans op het presidentschap - Hillary Clinton was favoriet voor de Democratische nominatie - dreigde verder te slinken.

Obama wendde het gevaar af met een alom geroemde toespraak. Hij presenteerde zich als iemand die de door Wright zo rauw geformuleerde kloof tussen Amerika en de zwarten in Amerika kon overbruggen. En niet alleen die: "Ik ben de zoon van een zwarte man uit Kenia en een blanke vrouw uit Kansas. (...) Ik heb op enkele van de beste onderwijsinstituten van Amerika gezeten, en gewoond in een van de armste landen ter wereld."

We kunnen de campagne over zwart versus blank laten gaan, was Obama's boodschap, maar liever wilde hij het hebben 'over de gammele scholen die de toekomst van zwarte en blanke en Aziatische en latino en indiaanse kinderen stelen'.
Over 'de eerste-hulpafdelingen in ziekenhuizen met rijen blanken en zwarten en latino's die geen zorgverzekering hebben'.
Over 'de dichtgespijkerde fabriekshallen waar ooit mannen en vrouwen van elk ras een inkomen verdienden waar je fatsoenlijk van kon leven'.
Over 'het feit dat het echte probleem niet is dat iemand die er anders uitziet dan jij je baan afpakt, maar dat het bedrijf waar je voor werkt je baan naar het buitenland verhuist, alleen maar voor meer winst'.

En hij wilde praten over de terugkeer van 'mannen en vrouwen van elke kleur' die vechten in 'een oorlog die nooit goedgekeurd had mogen worden, nooit gevoerd'.

Daarmee wist Amerika wat het aan Barack Obama had. Als het hem inhuurde, konden ze van hem verwachten dat hij in momenten van crisis de juiste woorden zou vinden. En dat zijn verkiezing niet een kwestie zou zijn van revanche voor de Afro-Amerikaanse gemeenschap, maar van een hoognodige, en grotendeels kleurenblinde opknapbeurt van het land. En een einde aan de oorlogen waar het in verwikkeld was.

Hoop, kortom.

Acht jaar krijgt een president maximaal. Eerst een termijn van vier jaar om het roer om te gooien. Dan nog eens vier jaar - als de kiezers hem nog vertrouwen - om op de ingeslagen koers zo hard door te stomen dat zijn opvolger niet eens meer probeert om terug te komen op het vertrekpunt. Zo maak je geschiedenis.
En negen jaar terug was dat de onbescheiden ambitie van een 46-jarige jurist uit Chicago, nog maar net opgeklommen van buurtwerker tot senator.

Als je hem op de nieuwsvideo's van toen terugziet, nog niet met het grijze haar van nu, is het nauwelijks te geloven dat een meerderheid van de Amerikanen hem die kolossale opgave zou toevertrouwen.

Hij kon niet bouwen op veel ervaring in het bedrijfsleven of een enorm netwerk in de politiek. Hij had zijn charisma en kreeg een mandaat. Juist dat hij los leek te staan van het gevestigde partij-apparaat en de vastgeroeste ideeën in Washington, en glashelder benoemde waar gewone mensen mee kampten, sprak in zijn voordeel. Zoals dat kort geleden ook in het voordeel bleek te spreken van de man die hem opvolgt.

Geschiedenis

Al op de eerste dag van zijn presidentschap maakte Obama geschiedenis. Door wie hij was: een Afro-Amerikaan. Al is hij geen afstammeling van slaven en heeft hij een blanke moeder, evengoed is hij, volgens de gebruikelijke Amerikaanse opvatting en uit eigen keus, lid van die minderheid.

Obama's verkiezing bewees voor altijd dat de kansen voor zwarte Amerikanen in de VS dan wel kleiner zijn, maar de mogelijkheden niet.Daar bleef het verder bij, klagen sommigen. De eerste zwarte president zette als het om de rassenverhoudingen in de VS ging, meteen de handrem erop, zuinig op zijn imago als president van alle Amerikanen.

Natuurlijk verloochende hij zijn mensen niet. Toen in 2012 de jonge zwarte Trayvon Martin werd doodgeschoten omdat een latino buurtwachter zich bedreigd voelde - een mogelijkheid waar elke zwarte ouder van wakker ligt - zei hij: "Dat had mijn zoon kunnen zijn." En nadat een door rassenwaan bevangen blanke jongeman in een kerk in Charleston negen zwarten doodschoot, ging hij de gemeente en het land voor in een naadloos bij hen passende rouwrede en een onbeschroomd aangeheven 'Amazing Grace'.

Dat was allemaal mooi, maar niet genoeg, schreef William Darity, hoogleraar bestuurskunde en Afro-Amerikakunde aan Duke University, eind december in The Atlantic.

Volgens hem ging Obama er ten onrechte van uit dat hij de zwarte gemeenschap voldoende zou helpen door iedereen te steunen die het niet breed heeft: door een hoger minimumloon, beter en goedkoper onderwijs.

Hij negeerde daarmee volgens Darity een factor die zwarte Amerikanen blijvend eronder houdt: hun slechte vermogenspositie. "Het modale zwarte gezin heeft een dertiende van het vermogen van het modale blanke gezin. En de bron van die kloof is de overdracht tussen de generaties. Blanke ouders hebben veel meer te geven aan hun kinderen, als geschenk of als erfenis."

In generaties geteld is de slavernij nog niet eens zo lang geleden, daar begon dat verschil natuurlijk. En zonder een werkelijke afrekening daarmee - een schadevergoeding dus - zal die achterstand elke generatie opnieuw plagen. Maar voor die radicale stap waren zwarte intellectuelen als Darity bij Obama aan het verkeerde adres. Darity: "En dan is mijn stelling dat het onmogelijk is om de welstandskloof tussen de rassen te dichten."

Met Barack Obama had Amerika nu eenmaal geen radicaal als president gekozen. Maar de Republikeinen bestreden hem alsof hij dat wel was. En zijn nalatenschap zal er voor altijd de pijnlijke sporen van dragen.

Lang voor 'Yes we can!' zijn handelsmerk werd, had Obama een ander: 'Er zijn geen rode [Republikeinse] staten, geen blauwe [Democratische], er zijn alleen Verenigde Staten van Amerika!" riep hij in 2004 op de Democratische conventie, in een redevoering die hem in één keer neerzette als een politieke belofte.

Maar meteen na zijn aantreden in 2009 moest hij vaststellen dat 'rood' allergisch was voor 'blauw' - en misschien ook wel voor zwart. "We maken van hem een één-termijnspresident", beloofde de Republikeinse leider in de Senaat, Mitch McConnell. Dat lukte niet, maar beschadigd raakte Obama er wel door.

Nadat de Democraten in 2010 de meerderheid in het Huis van Afgevaardigden verloren, kreeg hij er weinig wetten meer door. En met hun in 2014 veroverde meerderheid in de Senaat, namen de Republikeinen vorig jaar zelfs de ongehoorde stap om Obama's voordracht voor een lid van het Hooggerechtshof niet in behandeling te nemen. Die rechters worden benoemd voor het leven, dus door zo'n voordracht kan een president zijn invloed voor tientallen jaren laten gelden. De Democraten hebben geen ongelijk als ze dit pure diefstal noemen van de nalatenschap van hun president.

Obamacare

Zelfs als Obama voorstellen deed die van oorsprong 'rood' waren, kreeg hij de wind van voren, zoals het nieuwe zorgstelsel Obamacare, dat een einde moest maken aan het grote aantal onverzekerde of onverzekerbare Amerikanen.

De simpelste oplossing, iedereen opnemen in het al bestaande ziekenfonds voor ouderen, was politiek onhaalbaar. Dus koos Obama voor een systeem dat in een conservatieve denktank was geboren, en door de Republikeinse gouverneur Mitt Romney in Massachusetts ingevoerd: iedereen verplicht verzekerd, iedereen verplicht geaccepteerd. Met geen enkele Republikeinse stem voor kreeg hij het in 2010, met de hakken over de sloot, door het Congres.

Dat was een historische prestatie.

Vele presidenten voor hem, al sinds Truman, hadden graag een zorgverzekering voor elke Amerikaan ingevoerd. Maar de wet was erg ingewikkeld. En niet alle Amerikanen voelden zich erdoor geholpen. Wie via zijn werkgever verzekerd was en niet al te erg voor zijn baan hoefde te vrezen - en dat gold en geldt voor de meeste Amerikanen - kon er rustig tégen zijn. De Republikeinen hielpen daar graag bij. Al ging de wet over premies, kosten en kwaliteit van zorg, ze schilderden het af als bemoeizucht van de overheid met de delicate relatie tussen arts en patiënt.

Wat ook niet hielp was dat de website waarop verzekeraars hun polissen uitstallen en burgers kunnen winkelen, in eerste instantie totaal niet bleek te werken. Dat was een cruciaal onderdeel van het nieuwe systeem. Ook onder Obama bleek de overheid in staat om grote projecten te laten verzanden in bureaucratie en incompetentie.

Die kinderziekten zijn er nu wel uit, en inmiddels zijn tientallen miljoenen mensen verzekerd dankzij Obamacare. En dat bijvoorbeeld een verzekering je niet meer mag weigeren, ondervindt onder de Amerikanen brede instemming. Maar de belofte van de Republikeinen om de hele wet weer af te schaffen, schrok hun kiezers toch niet af.

Is het omdat ze niet geloven dat de Republikeinen dat werkelijk zullen durven? Als ze gelijk hebben, gaat Obama alsnog de geschiedenis in als de president die het leven in Amerika een beetje minder rauw, minder onzeker heeft gemaakt. Die het - al zal hij het nooit zo beledigend zeggen - iets meer op Europa heeft laten lijken.

Wat betreft het buitenlandbeleid zal die 'rode lijn' Obama altijd achtervolgen. Zo kwalificeerde hij in 2012 de eventuele inzet van chemische wapens in Syrië. "Dat zou mijn afwegingen veranderen." Met andere woorden: dan grijpen we in. Maar toen Syrië in 2013 die stoffen ook werkelijk gebruikte, zwegen de Amerikaanse wapens.

Sindsdien wordt dat door veel critici, in binnen- en buitenland, zelfs Democratische politici en ex-medewerkers van Obama, gezien als ernstige fout. De enige overgebleven supermacht schrok ervoor terug om een klein land een tik op de vingers te geven, en was dus nergens meer geloofwaardig.

Strijdtonelen

De episode kan symbool staan voor tal van andere strijdtonelen waar de VS bij betrokken zijn. Obama begon en eindigde als een oorlogspresident, maar bleek wars van wapengekletter. Tijdens zijn campagne hamerde hij erop dat hij Irak nooit zou zijn binnengevallen.

Eenmaal president trok hij, op verzoek van Irak ook, alle troepen eruit terug. Na het oprukken van Islamitische Staat (als gevolg van dat terugtrekken, zeggen de Republikeinen) moeten Amerikaanse militairen nu weer hulp verlenen bij het terugdringen van IS. In Afghanistan wordt de oorlog tegen de Taliban nu door het Afghaanse leger gevoerd, maar ook daar opereren nog Amerikanen. De VS waren betrokken bij de interventie in Libië. En ze liepen, tot er een akkoord met Iran kwam over nucleaire technologie, een grote kans ook tegen dat land de wapens te moeten opnemen.

Strijden tegen terroristen in die regio doen de VS nog altijd, maar dan vooral door aanvallen met gewapende, onbemande vliegtuigen. Bij kleine beetjes is de afgelopen jaren bekend geworden hoe beslist wordt, uiteindelijk door Obama zelf, dat een bepaalde persoon door een drone gedood mag worden.

De Amerikaanse regering en mensenrechtenorganisaties zijn het zeer oneens over het aantal onschuldige burgers dat daarbij omkomt.En die organisaties zijn ook op andere terreinen niet tevreden over Obama. Als kandidaat beloofde hij de mensenrechten weer bovenaan de agenda te zetten, het kamp voor terreurverdachten Guantánamo Bay op Cuba te sluiten en marteling van terreurverdachten, onder president George W. Bush weggedefinieerd als 'verbeterde ondervraging', te verbieden.

Hij deed zijn best. Guantánamo is een stuk leger, maar mocht niet dicht van het Congres. En ook als het wel had gemogen, dan had Obama toch een aantal van de bewoners gevangen willen houden, zonder proces, in de VS zelf.

Marteling is verboden, nu zelfs bij wet door het Congres. Maar voor wat vele gevangenen voor 2009 is aangedaan, is niemand vervolgd. "We moeten vooruitkijken, niet achteruit", zei hij na zijn verkiezing.

De directeur van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch citeerde begin deze week in The Washington Post met weerzin de nieuwe president: 'Marteling werkt' en 'Als je die terroristen te pakken hebt, moet je ook hun gezinnen te grazen nemen'. Jammer genoeg, schreef hij, 'zal Donald Trumps negeren van de normen van mensenrechten worden vergemakkelijkt door Obama's onvermogen om de wanpraktijken van George W. Bush helemaal terug te draaien'.

En Syrië? Wordt dat land, waar onder werkloos toezien van onder andere de VS nu al honderdduizenden doden zijn gevallen, een lelijke vlek op Obama's blazoen? Dan toch alleen als je precies weet wat hij anders had moeten doen, en hoe dát afgelopen was.Aan de hand van Syrië legde een voormalig staflid in het Witte Huis, Derek Chollet, deze zomer op website Politico uit hoe presidenten soms onbedoeld geschiedenis maken.

Om te beginnen had de meestal zo gedisciplineerde Obama die opmerking over de rode lijn er spontaan uitgeflapt, tijdens een persconferentie. Nadat Syrië eroverheen was gegaan met een sarin-aanval op rebellen, bereidde Obama een aanval voor. Op het laatste moment vroeg hij het Congres om instemming. Het zou dan medeverantwoordelijk zijn voor de mogelijke gevolgen. Die instemming kwam er niet.

Obama was van plan om dan toch maar op eigen gezag een bombardement te bevelen, maar toen was het de beurt van minister van buitenlandse zaken John Kerry om op een persconferentie een losse opmerking te maken met grote gevolgen. Een aanval kon worden afgewend, zei die zonder veel hoop, als de Syrische president al zijn chemische wapens opgeeft. Tot zijn verrassing sprongen de Russen erop in, en uiteindelijk is dat wat er gebeurde. Eind goed al goed, vindt Chollet, al wint het misschien niet de schoonheidsprijs.

Dat kan Obama zelf ook niets schelen, zei hij over Syrië in 2015 tegen tv-netwerk ABC: "Mensen hier in Washington beoordelen je graag op stijl. Als we iets hadden gedaan dat soepel en gedisciplineerd en rechtlijnig was geweest, dan hadden ze dat wel gewaardeerd, ook al was het rampzalig uitgepakt.

We weten dat, want zo beoordeelden ze de Irak-oorlog."Obama heeft een heel ander criterium om te zorgen dat hij met opgeheven hoofd de geschiedenis tegemoet kan treden. "Mijn buitenlands beleid", zei hij in 2014 tegen journalisen die met hem meereisden in Air Force One, is: 'Haal geen stomme streken uit'."