De mens als speelbal van Silicon Valley

Als ik op een perron sta en ik zie al die naar beneden gerichte gezichten, gekluisterd aan kleine schermpjes, dan moet ik denken aan het archetype van de junk", zegt Hans Schnitzler. "De smartphone-gebruiker vertoont dezelfde gejaagdheid, het dwangmatige gedrag, de onstilbare honger."

Filosoof Hans Schnitzler is allerminst tegen innovatie of techniek, hij gelooft dat de mens een technologisch wezen is. Toch zou je hem een techniekscepticus kunnen noemen. Hij schreef 'Het digitale proletariaat', waarin hij laat zien hoe de niet-kritische internetgebruiker, het gros van de mensen dus, zich sluipenderwijs overlevert aan commerciële krachten.

De digitale proletariër (van proles, nakomeling) heeft in de nabije toekomst uitsluitend nog zeggenschap over zijn eigen voortplanting, stelt Schnitzler. Al zijn overige vermogens en geestelijke bekwaamheden heeft hij uitbesteed aan machines. Zelf denken is er niet meer bij, de mens is verworden tot een radertje in de machines van de techniektitanen van Silicon Valley.

Grote woorden. Schnitzler houdt van filosoferen met de behangerskwast. Hij broedt op een nieuw boek. "Ooit was er een menstype dat wij omschreven als wereldvreemd. Jongens die sociaal gezien niet helemaal mee konden komen, we noemden ze: nerds. Nu laten we deze nerds onze sociale netwerken bouwen. Wat doet dat met een samenleving?"

Schnitzler probeert zijn studenten bewust te maken van hun omgang met techniek, onder meer op de Bildung Academie (zie kader). Studenten leren er in een voltijdprogramma van een half jaar om naast hun kritische, analytische competenties ook ethische, expressieve en empathische kwaliteiten te ontwikkelen, in weerwil van het rendementsdenken. "Om een mens uit één stuk te worden", zegt Schnitzler, die er vrijwillig lesgeeft - de Bildung Academie is uit liefde geboren en heeft nog geen accreditatie en nauwelijks financiering.

Waar komt uw scepsis ten aanzien van techniek vandaan?

"Voornamelijk uit mijn observatie dat er een heel sterke tendens is tot ontmenselijking. De technologie wordt dusdanig leidend dat ze het hele domein van de geest begint te koloniseren en manipuleren. Ons vermogen om te denken en te willen en te oordelen.

"De mens wordt een instrument. Onze hele belevingswereld, onze geestelijke wereld, wordt input voor een productieproces."

Is dat niet wat overdreven?

"Algoritmes analyseren voortdurend de datasporen die wij achterlaten. Daar rolt iets uit waar we geen zicht op hebben, maar daar worden we wel door gestuurd. Dat raakt aan autonomie, aan zelfbeschikking. Dat proces is volop gaande."

Waar blijkt dat uit?

"Amazon heeft een octrooi aangevraagd op anticiperende pakketbezorging. Op basis van je zoekopdrachten en je profielen kunnen de algoritmes bepalen wat het volgende product is waar je interesse naar uitgaat. Het idee is dat Amazon dat al bij je gaat bezorgen voordat je het besteld hebt. Je mag het kosteloos terugsturen. Maar ga je dat nog doen, als het inderdaad precies is wat je wilde hebben?

"Pizzahut heeft een menukaart ontwikkeld waarin sensoren op basis van je oogbewegingen kunnen zien welke pizza je het liefst wilt hebben - de pizza waar je oog het eerst bij blijft hangen. Jij kan misschien nog twijfelen, de kaart weet al wat je wilt.

"Verzekeraars geven korting als je data over je lichaam en je levensstijl met ze wilt delen. Op den duur gaan klanten die dit niet doen, meer premie betalen. Want die hebben kennelijk iets te verbergen. De consequentie is dat we gaan leven naar de norm die de verzekeraar stelt - 'zet 10.000 stappen per dag'.

"En dan nog de overheden en veiligheidsdiensten, die op basis van gegevens over je voorkeuren, plaatsen die je bezoekt, je communicatie en je vrienden kunnen bepalen of je gevaarlijk bent. Je eigen levensverhaal doet er steeds minder toe; het gaat om de informatie die we in een constante stroom uitspuwen."

Wat is erop tegen als die informatie sturend gebruikt wordt? Iedereen krijgt dan persoonlijk passende advertenties, diensten en contacten.

"Internet maakt onze wereld niet groter, maar kleiner. Eigenlijk krijgen we continu teruggekaatst wat onze eigen verlangens, wensen en voorkeuren toch al zijn. Daar raken we al doende nog meer door geobsedeerd. De ruimte om een werkelijk nieuw begin te maken wordt steeds kleiner."

Daar zijn we toch zelf bij?

"Dat is zeer de vraag. Ons vermogen om zelf te denken en een oordeel te vormen wordt gaandeweg steeds verder aangetast. Kijk, het is misschien geen ramp dat we geen telefoonnummers meer kunnen onthouden. Maar voor kritisch denken heb je bijvoorbeeld momenten van bezinning en geestelijke ontplooiing nodig. Je moet naar binnen kunnen keren. Een soort rust weten te vinden, om te reflecteren. Ik merk bij mezelf en bij mensen om me heen dat dit vermogen aangetast wordt. Zeker ook bij de generatie die is opgegroeid met permanent online zijn.

"Bedrijven als Google en Facebook voeren een strijd om onze geest. De aandacht is de frontlinie in de strijd om de geest. Elk icoontje, elk meldingsgeluidje is daarop gericht. Hoe vaker onze aandacht gewonnen wordt, hoe meer onze aandacht versnipperd raakt - en daarmee verwoest. Dit gaat niet plotseling, maar zeer geleidelijk.

"Een consument is een bewustzijn met een verlangen. Als je zijn of haar aandacht te pakken weet te krijgen, kan je dat verlangen zoveel mogelijk gaan sturen en exploiteren. Dat gebeurt door onze beschikbare breintijd zoveel mogelijk op te vorderen. Dat lukt al best aardig. En ik zie er voorlopig nog geen eind aan komen.

"Google Glass is het niet geworden, maar we bewegen toch in de richting van een wereld waarin internet als een filter over de gehele werkelijkheid ligt."

Is scepsis over nieuwe techniek niet van alle tijden? Bij de introductie van de balpen zag men ook de cultuur ten onder gaan.

"Natuurlijk, maar de snelheid waarmee techniek in onze tijd verandert, kent geen precedent. De Franse filosoof Stiegler zegt dat de techno-wetenschappelijke omwenteling zo'n versnelling teweegbrengt, dat alles wat wij kunnen doen is proberen ons een beetje aan te passen. Vóór de Industriële Revolutie was er nog enige tijd om nieuwe vindingen te laten inbedden in de maatschappij. Die tijd is ons niet meer gegeven. Zelfs de wetenschap is slaaf van de techniek geworden.

"In de medische wereld wordt elke nieuwe toepassing eerst aan strenge ethische tests onderworpen. Maar aan nieuwe apps en apparaten die diep ingrijpen in de manier waarop wij met elkaar omgaan, worden nauwelijks eisen gesteld. Laat staan dat er politiek of maatschappelijk debat over is.

"Maar techniek is niet neutraal. Het is gevaarlijk om dat te denken."

undefined

Serie over scepsis

Scepsis is de komende jaren het eindexamenonderwerp in het schoolvak filosofie. Tot aan het eindexamen in mei publiceert Trouw elke twee weken een aflevering van de serie 'Hoe weet je dat eigenlijk?' Die vraag leggen we steeds een andere filosoof voor. Daarbij komen allerlei terreinen aan bod: kunst, media, politiek, techniek, natuur, wetenschap, religie, economie en identiteit. Over twee weken verschijnt de volgende aflevering.

undefined

Digitale detox

Drie dagen lang moesten de studenten van de Bildung Academie leven zonder hun digitale communicatiemiddelen. Welke apparaten ze inleverden, mochten ze van techniekfilosoof Hans Schnitzler zelf bepalen. Stijn Out (24), pas afgestudeerd sociaal geograaf, deed tijdelijk afstand van telefoon, laptop, iPad én de afstandsbediening van zijn televisie.

"Toen ik de deur achter me dichttrok, voelde mijn huis onmiddellijk heel anders aan", zegt Out. "Ik deed niet eens zo heel veel andere dingen dan normaal. Eten, een boek lezen, slapen. Maar het feit dat ik niet meer met de buitenwereld kon communiceren veranderde mijn ervaring van de dingen die ik nog wel kon doen. Mijn concentratievermogen nam enorm toe. Kennelijk eist die telefoon altijd een deel van je aandacht op, zelfs wanneer er geen berichten binnenkomen. Ook merkte ik dat mijn hand regelmatig naar mijn telefoon zocht, puur uit automatisme. Zonder dat je het doorhebt zitten die apparaten dus altijd in je achterhoofd. Dat creëert onrust."

Voor groepsgenoot Margreet Zandbergen (24), student humanistiek, bleek deze 'digitale detox' vooralsnog onhaalbaar. In eerste instantie had ze alleen haar telefoon ingeleverd, later ook haar laptop. Maar toch kwam ze er niet geheel van los, ze vluchtte ook naar andere apparaten. "Deels had dit een praktische oorzaak," zegt ze. "Ik was voor de academie een feest aan het organiseren, dan kan je niet buiten digitale communicatie."

Maar of ze de constante stroom aan berichtjes, posts en meldingen wel geheel zou kunnen missen als ze geen reden had gehad om te smokkelen, durft ze niet te zeggen. Zandbergen: "Ik vind het wel aantrekkelijk klinken, maar toch zou ik als het langer duurde bang zijn om buitengesloten te worden."

Sociale media als Facebook en WhatsApp mogen dan een naam hebben van oppervlakkigheid en tijdsverspilling, een deel van het sociale leven verloopt voor bepaalde leeftijdscategorieën wel via die netwerken.

Zandbergen: "Zeker als je mensen nog niet zo lang kent, kan je via sociale media makkelijk contact houden, via kleine berichtjes of reacties, of voorstellen om ergens heen te gaan. Als ik nu zou stoppen met Facebook, zou ik juist de prille relaties moeilijk kunnen verstevigen."

Toch frustreert dit haar ook. "Wij staan constant op standby. Op ieder moment van de dag, zelfs die paar minuten vóór ik in slaap val, zijn mijn oren gespitst, wachtend op een pingend geluidje dat volgt. Ik mis de stilte en rust, een moment waarop ik even alleen met mijzelf hoef te dealen en mij niet bewust ben van mijn omgeving."

Margreet Zandbergen heeft naar aanleiding van het experiment en de vragen van Trouw besloten dat ze om te beginnen maar eens gaat deelnemen aan '99 Days Of Freedom', een initiatief van Facebook-gebruikers die hun account tijdelijk bevriezen.

undefined