De magie van het placebo-effect

Op BBC 2 zag ik een programma over het placebo-effect. Het is een heerlijke bananenschil waarop ons denken steevast onderuit gaat. Je geeft iemand een neppil en hij wordt toch beter. Hoe kan dat nou? Of nog gekker: je geeft iemand een neppil en je zegt dat het een neppil is, en ook in dat geval knapt hij op. Onderzoek naar de werkzaamheid van medicijnen wordt zodanig opgezet dat het placebo-effect wordt uitgeschakeld. Dat lukt nooit helemaal, want het lijkt er op dat mensen al opknappen als ze horen dat ze meedoen aan een onderzoek. Probeer dat methodologisch maar eens uit te schakelen. Nou ja, je zou iemand stiekem de werkzame stof kunnen geven, en iemand anders al even stiekem niks? Maar laten we niet beginnen over onderzoeksmethodologie, want dat is een mijnenveld waarin ik echt geen weg weet.

Placebo werkt niet altijd, al valt het niet mee om een duidelijke grens te trekken tussen de gebieden waar het wel en niet werkt. Als je je lelijk snijdt aan iets scherps dan krijg je de wond echt niet dicht met placebo. Ik zou maar gewoon hechten. Maar als je depressief bent is een placebo bijna precies even werkzaam als een echt antidepressivum, waarbij u mij niet moet martelen over de aard van dit 'echt'. Nou lijkt het alsof placebo alleen iets betekent bij geestelijk lijden, waarbij een geestelijke gebeurtenis (de mededeling dat deze pil helpt tegen somberte) een geestelijke gebeurtenis veroorzaakt. Dat is net zo mysterieus als wanneer ik op een compliment reageer met een bedankje. Nee, placebo is erger.

Bij placebo lijkt het alsof je ijzer kunt laten roesten door het te beledigen. Wat zegt ie nou? Hij zegt: placebo is alsof je stof met geest kunt beïnvloeden.

Een voorbeeld uit de uitzending. Meneer J., een man van midden veertig, heeft de ziekte van Parkinson. Hij kan nauwelijks meer lopen en praat erg moeilijk. Parkinson ontstaat door een gebrek aan dopamine in een deel van de hersenen, ik zeg het even erg simpel. Parkinsonmedicatie verhoogt de hoeveelheid dopamine in dat hersendeel en dat werkt. Het wonderbaarlijke is dat meneer J. op basis van een placebo ook opknapte en bijna weer normaal kon lopen. Dat is zo wonderbaarlijk, omdat hierbij een suggestie ('dit is een dopaminepil') als gevolg had dat de concentratie van dopamine in de hersenen toenam. Geest stuurt stof. Descartes zou glimlachen en zeggen: dat zei ik toch?

Ander voorbeeld. Een man loopt door de sneeuw op vijfduizend meter hoogte. Dat is zeer vermoeiend en geeft niet zelden de pijnlijke symptomen van hoogteziekte. Je lost dat op door zuivere zuurstof in te ademen. Maar nepzuurstof werkt even goed. Wat blijkt? De concentratie van de neurotransmitter die hoogteziekte veroorzaakt daalt door zuurstoftoediening. Maar hij daalt ook als je gewoon lucht toedient met de mededeling dat dat zuivere zuurstof is.

Placebo-effect gaat niet alleen uit van de pil, maar ook van de arts die een handeling uitvoert. In een fraai experiment werd het effect van acupunctuur op het klachtenpatroon van het prikkelbare-darm-syndroom bekeken. De naaldjes gingen niet de huid in maar ze werden op een dusdanige manier geplaatst dat het leek van wel, waarbij meteen de anatomische basis van de meridianen of energiebanen terzijde werd geschoven.

Het effect was stukken beter als de arts persoonlijk kennismaakte en de patient uitvoerig en belangstellend ondervroeg over levensgeschiedenis, werk, gezin, hobbies, toekomstverwachting en vooral ook de ziektelast.

Hoe beter we kijken hoe meer placebo we zien. Bij pijn werkt een rode pil beter dan een groene. Rustgevers geven meer rust als ze blauw zijn. Kleine pilletjes doen niet zo veel als grote. Dure pillen werken beter dan goedkope. Maar als je een duurzaam type bent dan werken goedkope pillen juist beter, omdat je bij die dure kwaad wordt om de verspilling van de luxe verpakking. Capsules werken weer beter dan tabletten. Bedenk dat al deze verschillen in werkzaamheid niet worden veroorzaakt door de aard van de toegediende stof.

De 'verklaring' die we nu geven voor het placebo-effect is dat verwachtingen (geest) ingrijpen in de biochemie van de hersenen (stof). Maar dat kan niet, want je kunt ijzer niet laten roesten door er boos naar te kijken. Je voelt dat hier iets scheef zit, maar tot nog toe weet niemand goed te zeggen wat.

undefined