De lone wolf krijg je niet gemakkelijk in het vizier

Het zou je buurman kunnen zijn, of die stille klasgenoot, een collega of zelfs je eigen zoon: de lone wolf is een beangstigend type terrorist. Zonder dat we er op bedacht zijn, beraamt hij een aanslag op onschuldige mensen, vaak uit zijn eigen omgeving.

Anders Breivik, de Noor die in 2011 op eigen houtje 69 jonge landgenoten een voor een afschoot, was zo'n 'eenzame wolf', Tristan van der V., die in Alphen aan den Rijn het vuur opende op het winkelend publiek, ook en naar het zich laat aanzien paste ook Omar Mir Seddiqui Mateen in die categorie. De 29-jarige Amerikaan die afgelopen zondag in Orlando 49 bezoekers van een homobar doodschoot, liet zich wel inspireren door het gedachtengoed van IS, daarover liet hij ook weleens het een en ander vallen, maar hij handelde niet in opdracht van de islamitische terreurbeweging.

Een paar minuten voor de aanslag bekende hij via alarmnummer 911 zijn loyaliteit aan Abu Bakr al-Baghdadi, de zelfbenoemde kalief van Islamitische Staat. En kort na de aanslag werd hij door IS geannexeerd als martelaar voor het kalifaat, maar zijn openlijke loyaliteit aan het gedachtengoed van de islamisten lijkt toch minstens ook een manier geweest te zijn om zijn homohaat, zijn sociale handicap, zijn agressiviteit te maskeren. De FBI beschouwt hem vooralsnog als een homegrown terrorist, die niet in opdracht handelde van IS.

Zelfontbrander
Dat maakt de eenzame wolf, in Nederland ook wel aangeduid als zelfontbrander, niet minder bedreigend. Alleen al omwille van de veiligheid zouden burgers én veiligheidsdiensten willen dat ze zulke gevaarlijke einzelgängers eerder op de radar zouden krijgen. En omdat Mateen zeker niet de eerste lone wolf is, is dat ook geprobeerd. De aanslagen in Oklahoma, op de Columbine High School, in het Duitse Erfurt en al die andere die door enkelingen werden beraamd en uitgevoerd, hebben bergen onderzoek uitgelokt, waaruit een profiel zou moeten opdoemen.

In een recent nummer van Psychology Magazine somt de psychologe dr. Kathryn Seifert een paar karakteristieken op, gebaseerd op een onderzoek van Spaaij, Gill en Corner uit 2012 en 2014. Vergeleken met terroristen die deel uitmaken van een groepering, kampen eenzame wolven volgens dit onderzoek vaker met psychische aandoeningen. De eenzelvige terrorist heeft vaker moeite met intieme relaties, is vaker sociaal onhandig, worstelt vaker met de vraag wat hij met zijn leven moet beginnen, is vaker slim én vatbaar voor stress. Allemaal eigenschappen die lijken te passen bij Omar Mateen. Probleem is wel, dat er ook lone wolves bestaan die geen van die eigenschappen bezitten. En dat veel mensen die ál die eigenschappen bezitten toch niet tot geweld over gaan.

Mythe
Dat bevestigt ook Beatrice de Graaf, als terrorisme-deskundige al jarenlang betrokken bij de vraag hoe je aanslagen kunt voorkomen. Het antwoord is helder: stoere pogingen de lone wolf in het vizier te krijgen voordat hij toeslaat, een vast voornemen van Hillary Clinton, moeten met scepsis worden bekeken.

"Dat er zoiets bestaat als 'een lone wolf' is een mythe, er is geen profiel dat voorspellende waarde heeft. Het kan bijvoorbeeld best zo zijn dat eenzame jongemannen die op eigen houtje een hele groep mensen afmaken vaker kind zijn van gescheiden ouders, maar de groep kinderen van gescheiden ouders is enorm, daaruit kun je niet afleiden dat iemand met zo'n achtergrond dan ook tot geweld overgaat; daarvoor zijn altijd veel meer factoren nodig.

"Omar had een migrantenachtergrond, net als de broers die tijdens de marathon van Boston in 2013 bommen tussen onschuldige burgers lieten ontploffen. Maar dat betekent nog niet dat elke migrant een gevaar vormt, zoals Donald Trump beweert." Een profiel werkt alleen met terugwerkende kracht, het is altijd achteraf praten.

Vaker psychische aandoening
"Eén ding blijkt overigens wel uit recent onderzoek", vertelt De Graaf, "Terroristen die op eigen houtje radicaliseren, kampen vaker met een psychische aandoening. Maar dat is ook wel logisch. Binnen terroristische groeperingen wordt juist rationeel gedrag verwacht. Wie niet voorzichtig is, wordt zo opgepakt. Dan heb je weinig aan onstabiele eenlingen, die brengen de anderen in gevaar."

Overigens is de term lone wolf misschien een al te romantische benaming voor mannen als Mateen, of Anders Breivik. Zo lonesome waren ze nu ook weer niet. Omar Mateen is weliswaar in de steek gelaten door zijn eerste vrouw, die bang voor hem werd, maar bronnen binnen de FBI beweren dat zijn nieuwe vrouw, met wie hij een dochtertje van drie jaar had, op de hoogte was van zijn plannen. In zijn keurige woonplaats Ford Peirce in Florida schijnt hij geen al te gezellige buurman geweest te zijn, maar op vrijdag bezocht hij nog wel de plaatselijke moskee. Een vaste gast van homobar Pulse waar hij een bloedbad aanrichtte, Ty Smith, vertelde de Orlando Sentinel, dat hij Mateer zeker twaalf keer in de bar had aangetroffen, waar hij soms dronken werd en ruzie zocht.

'Engerd'
Misschien was de schutter meer een 'engerd' die worstelde met zijn identiteit, dan iemand die in volstrekte eenzaamheid zijn daad voorbereidde. Dat romantische symbool van de wolf - dat IS zich inmiddels ook heeft toegeeigend - stamt dan ook uit verdachte bron, namelijk uit rechts-extremistische kringen. In de jaren tachtig werd de 'eenzame wolven-strategie' door Amerikaans extreem-rechts aanbevolen als methode om uit handen te blijven van de FBI. Er was zelfs een handboek voor: 'Leaderless resistance'.

De Graaf benadrukt dat internet die methode, die beweging, een enorme impuls heeft gegeven. "Het net biedt gefrustreerde jongeren een luisterend oor én een podium. Op internet vind je altijd wel iemand, een website of een blogger die jouw visie bevestigt. Internet wordt daarom wel een negatieve echoput genoemd: alles wat je zegt komt ook weer terug.

"Dat zag je heel duidelijk bij Anders Breivik, die maakte dankbaar gebruik van de nieuwe vloeibare netwerken, waaronder Facebook. Zo bouwde hij een heel kunstmatige wereld op. Ook de Hofstadgroep heeft door internet een enorme impuls gekregen. Voor 9/11 moest je terroristen eerst het land binnenkrijgen, sinds het wereldwijde web groeien ze gewoon op eigen bodem, homegrown, zoals de FBI het noemt."

Gefrustreerde mannen als helden
Dat Omar Mateen zich pas laat op IS beriep en dat hij met zijn bezoek aan homobars ook zeker niet de ideale IS-strijder kan zijn geweest, pleit IS natuurlijk niet vrij. De identiteitscrisis waar veel van zulke schutters mee kampen, en waar Omar Mateen heel duidelijk onder leed, vindt via de islamistische propaganda een uitweg. De trouw aan het kalifaat maakt van gefrustreerde mannen opeens helden, hun zonden worden hen op slag vergeven, hun worsteling met seksuele ambivalentie wordt gedoofd in een 'typisch mannelijke' shoot-out.

"Natuurlijk is IS op allerlei manieren verantwoordelijk", zegt De Graaf. "Psychologisch én moreel draagt IS schuld, en misschien zelfs juridisch, omdat IS-woordvoeder Mohammed al-Adnani moslims in het Westen expliciet heeft opgeroepen tijdens de ramadan willekeurige burgers te vermoorden: 'Weet dat in het land van vijandige kruisvaarders niemands bloed heilig is en niemand 'onschuldig'is.' Boze, gefrustreerde jongemannen krijgen via 'het merk' IS een projectiescherm voor hun frustraties, die daarmee worden uitvergroot. IS geeft hun daden een kwaliteitskeurmerk."

Automatische wapens
Maar de belangrijkste reden dat eenlingen in Amerika zulke enorme bloedbaden kunnen aanrichten, is dat ze daar gewoon naar de winkel kunnen lopen, benadrukt De Graaf. "Omar Mateen had nota bene twee automatische wapens, die kon hij op een afstand van twintig minuten rijden gewoon legaal aanschaffen! Zolang Amerika dat probleem niet oplost, is het voor inlichtingendiensten dweilen met de kraan open."

"Dat is het verschil met Engeland en Frankrijk, daar lopen ook gekken rond, zoals blijkt uit de moord die Larossi Abbala deze week pleegde op twee politiemensen, maar Europeanen steken dan met een mes in op één agent of militair. Hoe gruwelijk zo'n moord met een mes ook is, je kunt met zo'n wapen niet tientallen mensen op één avond doden. De aanslagen in Parijs werden natuurlijk wel met wapens uitgevoerd en leidden wel degelijk tot tientallen doden. Maar het is in Europa lastiger om aan die wapens te komen, het vereist veel meer voorbereiding en ondersteuning vanuit criminele netwerken.

"Toch is het belangrijk te begrijpen dat terrorisme in dit opzicht lijkt op andere vormen van criminaliteit. Zoals we in Nederland zeggen: de gelegenheid maakt de dief. En dat geldt ook voor de lone wolf. Die moet én een motief hebben én de kans om toe te slaan én de middelen daartoe. In het laatste voorziet Amerika wel heel ruimhartig. Dat zie je überhaupt terug in de misdaadstatistieken. De New York Times herinnerde er na de aanslag in Orlando aan dat in 2014 8124 Amerikanen door vuurwapengeweld om het leven kwamen. Daarmee vergeleken is het aantal schietincidenten door lone wolves bijzonder klein, zelfs in Amerika.

Verkiezingscampagne
"Dat de aanslag in Orlando zoveel aandacht krijgt, komt ook doordat het de campagne van Trump en Clinton zal beïnvloeden. Hóe je zo'n bloedbad bekijkt, ligt namelijk niet van tevoren vast, je kunt er van alles mee. Is het een gevolg van liberale wapenwetten, van immigratie, van internet? Onderzoek laat keer op keer zien dat het antwoord complex is. Eén antwoord is er nooit, maar die boodschap komt slecht over."

Ook in Europa trouwens, en dat frustreert het onderzoek naar de oorzaken, constateert De Graaf. Uit angst voor de opkomst van IS wordt elke dader die zich op Allah beroept, beschouwd als een terrorist met een ideologische motivatie. En dan richt het beleid zich vanzelfsprekend op het bestrijden van zo'n ideologie. Dat gebeurde aanvankelijk ook met Omar Mateen. Nu we meer over hem weten, onder meer dat hij rondhing in homobars, zien we dat het complexer is. Zijn jihadistisch fanatisme lijkt vooral hand in hand te gaan met zijn homohaat, zijn zelfhaat, en zijn sociale onvermogen, en al die factoren lijken elkaar te versterken. Weinigen vragen zich af of andere zelfbenoemde moslimterroristen bij nader inzien ook niet beter tot de gestoorde eenlingen gerekend kunnen worden.

"Wat zeker opvalt", zegt De Graaf, "is dat bij daders zónder moslimachtergrond amper wordt verwezen naar hun ideeën, waar ze zelf toch doorgaans wél waarde aan hechten, zoals het geval was bij de mannen die in 1995 in Oklahoma een bom plaatsten, waarbij 168 doden vielen. Ook de school-shooters worden zelden gezien als ideologisch gedreven. Dan is het alleen kopieergedrag of het ligt aan het depressieve karakter van de dader of aan zijn verhouding met zijn moeder. Bij moslimterroristen wordt aan zulke factoren juist weinig aandacht besteed. Dat is een groot probleem bij het vaststellen van de feiten. Wie bepaalt wát we moeten onderzoeken? Het geval Mateen laat in elk geval iets zien van de complexiteit die we in het oog moeten houden."