De koningin van de millimeter is terug

Ze noemt het ‘een overheerlijk gevoel’. Jaren van haar leven moest ze overslaan, nu zit ze weer in het creatieve proces. “Dat ik terug ben, dat ik iets maak, iets creëer. Dat doet me zo goed.” De grote, altijd zo sprekende ogen van Marlies Heuer (1952) staan ernstig. Blijdschap schemert er voorzichtig doorheen. Een zeldzame beenmergziekte hield haar drie jaar op het randje van de dood. Maar de koningin van de millimeter, de actrice die fijntjes gestileerde mimiek tot expressieve theatertaal verhief, is terug. Op het Zeeland Nazomerfestival, dat vandaag begint. Met een bewerking van ‘Uit de tijd vallen’, een boek waarin de Israëlische schrijver David Grossman, vijf jaar na de dood van zijn in Libanon gesneuvelde zoon, in poëtisch door elkaar gesneden monologen de pijn en het verdriet verkent van ouders die een kind verloren hebben.

“Ik had het plan al voor mijn ziekte”, zegt Heuer: “Het is een soort stemmenspel, dat erom vraagt er toneel van te maken. Artistiek leider Alex Mallems van Zeelandia (het organiserende theatergezelschap, red.) had het toevallig al van de uitgever gekregen, we hadden een eerste gesprek en ik was al met mijn vriend Jan - musicus Jan Kuijken - begonnen over de muziek. Het boek greep me zo aan, omdat Grossman erin slaagt kunst te maken van zoiets intiems als het gevoel van gemis. Met aan het eind een soort loutering: het benoemen en aanvaarden.”

“Ik zag het postuum ook als een voorstelling voor mijn vader: na de dood van mijn broer Martijn, die op zijn drieëntwintigste is verongelukt, wist hij daar in zijn lange leven geen woorden aan te geven; en werd almaar stiller. Terwijl wij zo’n vrolijk gezin waren.”

Confrontatie met leven en dood

“En toen werd ik ziek. Terwijl ik altijd een geweldige conditie heb gehad, kwam ik opeens amper meer vooruit en kreeg ik rare blauwe plekken op mijn benen. In september 2014 kwam de diagnose, MDS, voluit myelodysplastisch syndroom.” MDS is een ongeneeslijke beenmergaandoening waarbij de productie van bloedcellen ernstig is verstoord. Ziekteproces en symptomen kunnen per patiënt flink verschillen. Een prognose is niet te geven. Heuer: “Ik had totaal geen plek meer in mijn hoofd voor fantasie. Toch bleef Grossmans boek als gegeven in mijn onderbewuste hangen. In een psychotische fase bleek ik zelfs te praten over hoe ik het wilde gaan maken.

“Toen ik zelf zo intens geconfronteerd werd met leven en dood, met het gevoel uit de tijd gevallen te zijn, heb ik eindeloos liggen malen om er grip op te krijgen. Ik heb het een paar keer behoorlijk opgegeven. Tot ik uiteindelijk toch door bleef leven - al blijf ik patiënt - en creatieve prikkels voelde. Vanaf de rand van de afgrond krijg je wel de neiging iets radicaal anders te doen en iets leuks te maken, maar mijn diepste ik wilde toch die ernst pakken. Tegelijk met het sprookje dat Grossman ervan maakt. Het is een ode aan de kunst en de verbeelding. Troostend net als een gedicht. Dat heb ik nodig om weer door te gaan. Zeker ook om de humor, de lichtheid die er tussen de regels door in zit. Dat komt ook door de manier waarop hij personages als archetypes van bijvoorbeeld vroedvrouw, onderwijzer of schoenmaker neerzet. Zelf ziet Grossman zijn verhaal zelfs wel in een operettedecor.”

De in Zeeland gekozen locatie is echter totaal anders: de loods van een voormalige fabriek. “Ik vond het eerst veel te groot”, zegt Heuer, “maar alle anderen waren meteen juist enthousiast. In relatie tot ons thema heeft het wel iets symbolisch. Zo’n leegte die je dwingt een appèl te doen op de verbeelding, van onszelf én het publiek, met de poëtische kracht van woorden. We gaan in elk geval met microfoontjes werken, want ik wil per se dat de personages gewoon, niet luid praten. Vanwege het intieme, het persoonlijke.”

In ‘Uit de tijd vallen’ staat een man, vijf jaar na dato, plotseling op om naar een niet te benoemen ‘daar’ te gaan om zijn dode zoon te zien. Hij loopt, in steeds grotere cirkels, om zijn huis, zijn dorp. Onderweg sluiten zich steeds meer mensen, die hun kind verloren, aan. “Misschien is reeds dit lopen zelf het raadsel en de oplossing”, mijmert een van hen. “Lopen kan je in een soort metafysisch zijn brengen”, zegt Heuer: “Ook theatraal is het ruimtelijke van lopen heel mooi. Soms, in die loods, zie je de man niet, maar je hoort hem wel. De mengvorm van taal en beweging stileren, er diagonalen mee door de ruimte trekken, daar houd ik van. Op de theaterschool gaf ik studenten altijd de opdracht iets te maken vanuit de beweging: Denk vanuit je lichaam.”

Broze botten

“Als ik zelf maar ooit de ene voet weer voor de andere kon krijgen, dacht ik vaak wanhopig, want ik bén een echte loper. Nu voor de zekerheid met een stok. En steunkousen. Mijn botten zijn zo broos van de prednison: als ik zou vallen, heb ik meteen breuken. Alleen laatst op het gladde strand had ik weer even het kindgevoel: dat je met dichte ogen kunt lopen zonder ergens over te vallen.

“Pas na de productie gaan we verdere vermindering van medicijnen uitproberen. Ik moet wel dikker worden, eet slagroom door mijn yoghurt ’s ochtends. Is lekker, hoor. Als vanzelf heb ik erg veel aan ‘Happy Days’ van Beckett gedacht, mijn laatste voorstelling voor ik ziek werd. Dat ging ook al zó over doodgaan. Met Winnie, de vrouw die onherroepelijk door de aarde verzwolgen wordt en toch vrolijk blijft. Denk aan Winnie, dacht ik vaak, als ik het niet meer zag zitten.”

Behalve voor de bewerking staat Marlies Heuer bij de credits ook voor regie en spel: “Ik durf het nu aan, ook omdat ik met collega’s die vrienden zijn samenwerk. Er is zoveel onderling vertrouwen. Natuurlijk moet ik de keuzes maken, maar regisseren hoef ik eigenlijk niet. De eerste maand hebben we vooral als collectief gewerkt. En we hebben ontzettend veel plezier op de vloer. Ik heb wel een stand-in, voor de zekerheid.”

Beleven en genieten

“Werken hoort gewoon bij mij, maar het belangrijkste vind ik, dat ik weer kan beleven en genieten. Van mijn omgeving, de liefde, gedeelde herinneringen. En ik heb eindelijk, sinds gisteren, weer oorbelletjes in. Zo blij! Vanwege infectiegevaar mocht dat al die tijd niet, nu alleen op voorwaarde dat ik het bij een juwelier liet doen. De gaatjes zaten er nog. Ik had nota bene de doos met al mijn oorbellen al klaarstaan om onder mijn nichtjes te verdelen. Die gaat nu terug in de kast: is toch weer een beetje vooruitgang.”

‘Uit de tijd vallen’ naar boek van David Grossman 21-8 t/m 2-9 op Zeeland Nazomerfestival: www.theaterzeelandia.nl

• Theatermaakster pur sang

Marlies Heuer (1952) is opgeleid aan de mimeschool. Een uitzonderlijke actrice die, met subtiele nuances in stem en gebaar, moeiteloos tragiek en humor verbindt. Als theatermaakster heeft zij veel interessante literatuur tot theaterjuwelen bewerkt. Met een grote voorkeur voor de intimiteit van de kleine zaal. In 1991 kreeg zij de Albert van Dalsumprijs (‘Gebeurd in Turijn’ naar roman van Natalia Ginzburg). Twee maal kreeg zij de Theo d’ Or: in 1998 voor de titelrol in Ibsens ‘Hedda Gabler’, in 2012 voor de moeder in ‘Am Ziel’ (Thomas Bernhard). In 2014 werd zij ernstig ziek. ‘Uit de tijd vallen’ (naar David Grossman) is haar eerste theaterproject sindsdien.