'De Kleine' is de grootste drugsbaron van Mexico

’Het is er veel stiller dan in een normaal Mexicaans dorpje. De burgemeester zei dat het komt doordat de mensen op hun privacy gesteld zijn. Maar als je met de bewoners spreekt, vertellen ze je dat het komt door de narcos, de drugdealers. De eerste keer dat ik er was, reden een paar SUV’s vier keer rond het plein waar ik met een oude man sprak. Toen zei hij dat ik maar beter weg kon gaan.”

De Amerikaanse journalist Malcolm Beith verhaalt over zijn eerste bezoek aan Badiraguato, in de Noord-Mexicaanse deelstaat Sinaloa. Het is de geboorteregio van Joaquín Guzmán Loera (53), die vanwege zijn gedrongen gestalte in de volksmond ’El Chapo’ (De Kleine) wordt genoemd. Chapo staat aan het hoofd van het Sinaloakartel, de machtigste criminele organisatie van Mexico, die jaarlijks voor miljarden dollars aan drugs naar de Verenigde Staten smokkelt. Hij is dan ook Mexico’s meest gezochte misdadiger. De afgelopen drie jaar onderzocht Beith het verhaal achter Chapo en schreef er een boek over, The Last Narco, dat gisteren in Nederland is verschenen onder de titel Narco.

Chapo is het symbool van de escalerende Mexicaanse drugsoorlog. In 2006 besloot de net aangetreden president Felipe Calderón bijna 50.000 militairen tegen de drugskartels in te zetten. Meer dan 28.000 mensen zijn sindsdien om het leven gekomen en een groot aantal drugsbaronnen is opgepakt of vermoord. Guzmán zelf weet echter al bijna tien jaar uit handen van Justitie en zijn rivalen te blijven. In 1993 werd hij in Guatemala opgepakt en uitgeleverd aan Mexico, waar hij in 2001 op spectaculaire wijze in een kar met wasgoed uit een extra beveiligde gevangenis wist te ontsnappen.

Dat heeft bijgedragen aan zijn imago van oppermachtige, maar mysterieuze en ongrijpbare capo. De Mexicaanse en Amerikaanse justitie krijgen hem niet te pakken, terwijl rivaliserende kartelleiders hem ondanks meerdere aanslagen op zijn leven nooit uit de weg hebben kunnen ruimen. In Mexico is hij daardoor tot een levende legend uitgegroeid, vergelijkbaar met Pablo Escobar of Al Capone. Hij wordt bezongen in vele narcocorridos, een lokale muziekstijl, en er zijn talloze video’s over hem op Youtube te vinden.

Malcolm Beith raakte gefascineerd door Guzmán toen hij zich in 2007 in Mexico als journalist vestigde. „Toen ik net in Mexico was, werd me door iedereen verteld dat het gedaan was met Guzmán. Bij het onderzoeken van zijn verleden ben ik er echter van overtuigd geraakt dat hij als enige zal overblijven.” Het overlevingsinstinct van Chapo heeft volgens Beith deels met zijn achtergrond te maken. „Terwijl de meeste kartelleiders uit de stedelijke middenklasse komen, is Chapo een echte plattelandsjongen. Hij komt uit de klasse van de gomeros, boeren die marihuana en papaver telen. Zijn levensverhaal is dat van rags to riches, van lappen naar luxe.”

Chapo heeft die eenvoudige achtergrond nooit van zich afgeworpen. „Hij is nooit in de val gelopen zich de levensstijl van een rockster aan te meten en zo de aandacht op zich te vestigen. Hij haalt miljarden binnen, maar zelfs voor hij op de vlucht was, heeft hij nooit opvallend geleefd.”

Een gesprek met Chapo is voor journalisten onmogelijk. Toch meent de Amerikaan tijdens zijn onderzoek een goed beeld van hem te hebben gekregen. Hij schetst Chapo vooral als een zakenman, die het om geld gaat, niet om macht of reputatie. „Hij is een drugdealer oude stijl, in die zin dat hij geen geweld gebruikt om geweld te gebruiken. Hij weet wat goed voor zaken is en wil vooral veel geld verdienen.”

Chapo behoort inmiddels tot het rijtje illustere drugsbaronnen uit de Mexicaanse geschiedenis. Zo werd het kartel van de nu door geweld verscheurde grensstad Ciudad Juárez in de jaren negentig geleid door Amado Carillo Fuentes, bijgenaamd ’El Señor de los Cielos’ (De Heer der Hemelen), omdat hij drugs met een heuse luchtvloot de Verenigde Staten in smokkelde. En er zijn de broers Arellano-Félix, die met hun organisatie met veel geweld jarenlang de grensstad Tijuana in hun greep hielden.

Chapo is volgens Beith echter met geen van hen te vergelijken: „Hij heeft niet de allure van Amado Carillo en is niet zo opvliegend als de Arellano-Félix, die hun tegenstanders angst aanjagen, maar ook veel aandacht op zich vestigen. Chapo voert zonodig oorlog met andere kartels, maar sluit ook bondgenootschappen als het hem uitkomt.”

Die bondgenootschappen worden veelal gesmeed door Juan José ’El Azul’ (De Blauwe) Esparragoza, met Ismael ’El Mayo’ Zambada de belangrijkste vertrouweling van Chapo in een verder relatief losse organisatie. „Sinaloa heeft lang als een soort federatie geopereerd. Het is een samenwerkingsverband van verschillende groepen, waarbij zaken het gezamenlijk belang vormen.”

Chapo en zijn twee kompanen staan aan de top, met daaronder een hechte kring van een stuk of twaalf luitenanten. Daaronder wordt de structuur losser. „Je hebt de huurmoordenaars of sicarios, de bazen van de verschillende territoria en verkenners. Die hebben allemaal weer hun eigen lokale netwerk.”

In zijn geboortestaat Sinaloa is Chapo’s organisatie onaantastbaar. Volgens Beith is het onmogelijk om bij hem in de buurt te komen. „Het leger blijft in de barakken en komt in Badiraguato niet eens op straat. Echt diep in zijn gebied heeft hij schutters op de heuvels gestationeerd, die in een straal van meer dan 20 kilometer het gebied bewaken.”

Ook in de niet direct door Chapo gecontroleerde gebieden in Sinaloa reikt zijn invloed ver. Guzmán heeft de reputatie een expert te zijn in het omkopen van de autoriteiten. De Mexicaanse regering is er in het verleden dan ook meerdere keren van beschuldigd andere kartels harder aan te pakken dan Sinaloa.

Inderdaad zijn er minder mannen van Chapo opgepakt in vergelijking met de andere kartels, maar Beith noemt een bondgenootschap tussen de autoriteiten en Chapo onzin. „De bewijzen daarvoor zijn er gewoon niet. Het afgelopen jaar zijn er tenminste zes belangrijke figuren binnen Sinaloa gearresteerd. Ze zijn op dit moment vooral erg sterk, doordat de autoriteiten hebben besloten achter andere kartels aan te gaan. Die groepen bevechten hun territorium met extreem geweld. Chapo en zijn Sinaloakartel doen rustig zaken.”

Uiteindelijk is Chapo in de ogen van Beith ook gewoon een ontzettend slimme speler in de drugsoorlog. „Hij begrijpt hoe oorlogsstrategieën werken en heeft zijn kaarten altijd goed uitgespeeld. Toen hij bijvoorbeeld zag dat het Tijuana Kartel ten val kwam, trok hij de stad binnen en maakte er bondgenootschappen. En toen hij merkte dat het Mexicaanse leger hard tegen het kartel van Ciudad Juárez optrad, stuurde hij zijn mannen daar naartoe.”

Beith denk om die reden dan ook dat Sinaloa de drugsoorlog zal winnen, met Chapo als de laatst overgebleven kartelleider van zijn generatie. Vandaar ook dat de Engelse titel van zijn boek The Last Narco is. „Voor mij is hij een verbazingwekkende man. Hij staat op zijn 53e aan de top van een imperium dat vele miljarden dollars waard is. En hij breidt het zelfs uit, terwijl hij te maken heeft met een drugsoorlog en aanvallen door alle andere kartels in het land. De drugshandel zal door blijven gaan, lang nadat Chapo is verdwenen. Maar zoals wij de narco’s nu kennen, geloof ik dat hij de laatst overgebleven zal zijn.”