De internationale verkoop van 'Dood op verzoek' Whatever they pay, we pay more!

Behalve in Nederland is de documentaire inmiddels ook in Noorwegen, Japan en Oostenrijk uitgezonden. Vooral in Japan werd geschokt gereageerd. In Oostenrijk werd de documentaire gevolgd door een discussieprogramma van anderhalf uur. Morgen zendt de Belgische televisie 'Dood op verzoek' uit (BRTN 1, 21.45 uur). In België is euthanasie verboden en bij de uitzending wordt expliciet vermeld dat het hier om een Nederlandse film gaat over de Nederlandse situatie, die in Vlaanderen niet mogelijk is. Fons Mariën van de BRT: “We vinden het wel een heel belangrijke film, die een bijdrage kan leveren aan het euthanasiedebat zoals dat op dit moment in België wordt gevoerd. Maar het is duidelijk dat de situatie in Vlaanderen niet zover is.”

De Belgen kunnen morgen kijken naar de ingekorte versie van de documentaire. De uitzending wordt niet begeleid door een discussie. Nog twaalf andere landen hebben inmiddels de film aangekocht en met veertien landen worden onderhandelingen gevoerd. Bij NOS-sales, de afdeling die televisierechten van programma's van de publieke omroep verkoopt, hebben ze dit in de geschiedenis van de Nederlandse televisie nog nooit meegemaakt, vertelt Erwin van 't Land, woordvoerder van de Ikon. “Australische networks hebben tegen elkaar op staan bieden, onder het motto: 'Whatever they pay, we pay more!' We hebben nog nooit zo'n hype meegemaakt. We voelen ons daar wat ongemakkelijk bij. De dag na de uitzending hing de halve wereld aan de telefoon 'of het waar was, dat we dat hadden laten zien'. CNN bracht het als nieuws. Ik heb me dat niet gerealiseerd van te voren. Zeker niet dat er een geur van sensatie om heen zou komen te hangen. We dachten wel dat we een groot publiek zouden bereiken. Groter in ieder geval dan eerdere uitzendingen over euthanasie. Deze documentaire gaat een stap verder.”

Juist naar die stap verder gaat de belangstelling in het buitenland uit. Sommige stations proberen alleen de laatste tien minuten van de uitzending te kopen. Daarin is te zien hoe huisarts Wilfred van Oijen eerst een injectie met een slaapmiddel geeft aan Cees van Wendel de Joode en daarna die met het dodelijke middel. Dat die beelden zouden worden vastgelegd was van te voren niet duidelijk. De maker van de documentaire, Maarten Nederhorst, had het plan een film te maken over de huisarts die met de euthanasievraag wordt geconfronteerd. Of de camera daar uiteindelijk bij zou zijn, was open.

Van Wendel de Joode gaf toestemming om ook dat gedeelte te laten filmen. Maar als dat uur daar is, blijft Wilfred van Oijen hoofdpersoon van de documentaire. Lejo Schenk eindredacteur van het programma: “Op het moment dat hij sterft, is Cees in beeld. Maar het verhaal verlegt zich op dat moment naar de vrouw en de arts, die verder moeten leven. Cees wist dat het programma over de arts zou gaan, daar is uitgebreid over gesproken. Hij is wel uitgegroeid tot een hoofdfiguur. Op het moment van sterven is Cees op de rug gefilmd. De camera filmt dan van dichtbij de vrouw en de arts. Dat er zo'n discussie over het programma zou ontstaan heeft Cees zich, denk ik, niet gerealiseerd. Ik weet dat hij euthanasie uit de achterkamer wilde halen. Dat hij zo bekend zou worden wist hij uiteraard ook niet. Dat had niemand voorzien. Euthanasie heeft een gezicht gekregen.”

Dat de documentaire zoveel stof zou doen opwaaien had ook Schenk zich niet gerealiseerd. “Het slaat als een orkaan over ons heen.” De Engelse krant de Times bracht het bericht dat de BBC de documentaire had aangekocht afgelopen dinsdag op de voorpagina. 'The first televised mercy killing', omschreef de Times de dood van Cees van Wendel de Joode. In de Nederlandse media, waar de documentaire na een lange, moeizame discussie over euthanasie en talloze praatprogramma's kwam, werd niet voorzien dat de documentaire nieuwswaarde zou hebben. De redacties van de landelijke kranten wijdden allemaal een keurige voorbeschouwing aan de documentaire op de dag van uitzending.

Aan de verkoop van de documentaire voor het buitenland zijn strenge voorwaarden verbonden. Omdat de film voor bijna alle landen te lang is, heeft Maarten Nederhorst zelf een verkorte versie van 45 minuten gemonteerd. Daarin is bijvoorbeeld een bezoek dat de huisarts aan een andere patiënt brengt weggevallen. Als uit eenzelfde land een zendgemachtigde zich meldt die de film wel volledig wil uitzenden, dan krijgt deze voorrang. Voor de documentaire wordt de normale prijs betaald. Die is afhankelijk van het uitzendgebied en ligt voor een land als Finland of Oostenrijk in de buurt van de vijfduizend gulden. ABC, een Amerikaans coast-to-coast network, heeft een paar ton betaald voor de rechten. ABC is tot nu toe de enige die de documentaire onder supervisie van de Ikon heeft mogen inkorten tot 30 minuten. In de Verenigde Staten zal de uitzending ook worden onderbroken door een reclameblok.

De Oostenrijkse televisie wilde de film aanvankelijk ook inkorten, maar besloot na de viewing toch tot integrale uitzending. Schenk: “Veel buitenlandse collega's willen de film uitzenden, omdat deze zo'n moeilijk onderwerp in beeld brengt en ze willen het gesprek over euthanasie in hun land ermee op gang brengen. 'Maak dan zelf zo'n film', zeg ik dan. Maar dan zeggen ze allemaal: dat kunnen wij hier nog niet.”

Voor Oostenrijk moest de film worden nagesynchoniseerd. Bij de stem van Cees van Wendel de Joode, die de maanden voor zijn dood als gevolg van zijn ziekte zeer slecht sprak, gebeurde dat niet. Deze werd ondertiteld. De uitzending werd voorafgegaan door een waarschuwing van de presentator en gevolgd door een paneldiscussie met onder anderen Schenk, een Nederlandse arts en een aantal tegenstanders van euthanasie, onder wie een Oostenrijkse publiciste die aan kanker lijdt. Schenk: “In Oostenrijk is de katholieke theologische moraal sterk en vooral de kankerpatiënte was heel kritisch. Zij vond de close-up van het gezicht van Anthoinette, als Cees sterft, te veel. Zij vond ook dat euthanasie op deze manier te gewoon wordt gemaakt. Dat zegt mij niet zoveel, want in mijn visie moet euthanasie altijd ongewoon blijven.”

Is het gevaar niet aanwezig dat de film, die in zoveel landen gebruikt wordt als illustratie van het Nederlandse euthanasiebeleid en de discussie daarover, een te rooskleurig beeld schetst? Van Wendel de Joode lijdt aan een ziekte die uiteindelijk zal leiden tot een verschikkelijke dood, die door verstikking. Hij heeft een aardige, meevoelende huisarts en een sterke, liefhebbende vrouw naast zich. Hij sterft in zijn eigen huis. Waarom geen documentaire die werd opgenomen in een verpleegtehuis waar de omstandigheden vaak minder goed zijn? Voorlichter Erwin van 't Land voelde ook iets van twijfel toen hij de band voor het eerst zag. “Ik ben ermee naar mijn broer gereden, die huisarts is. Hij zei dat dit inderdaad niet representatief voor euthanasie in Nederland is. Maar dat is geen enkel geval. Het is altijd volkomen uniek.”

Schenk: “Het was de bedoeling een film te maken over een huisarts. Die krijgen in Nederland met die vraag te maken en Nederhorst wilde de gang van zo'n arts in beeld brengen.”

Na de uitzending in Nederland kwamen bij het Ikon-pastoraat en de stichting Korrelatie ruim driehonderd telefoontjes binnen. Niet één beller voerde aan dat je het sterven niet zo in beeld mag brengen. De hardste kritiek kwam van het Vaticaan. In de Osservatore Romano werd de documentaire 'een huiveringwekkend spektakel' genoemd. Tien dagen na de uitzending verscheen in drie kranten de keiharde kritiek van columnisten. Dorien Pessers sprak in de Volkskrant van 'hysterisch, heroïsch exhibitionisme'. Schenk wordt emotioneel als hij het over die columns heeft. Hij trekt het zich bijzonder aan dat John Jansen van Galen, Dorien Pessers en Willem Jan Otten de film zwaar bekritiseerden. “Dat zijn belangrijke columnisten.” Wat bezielt deze mensen om de televisie overal bij te willen hebben? vroeg John Jansen van Galen zich af. Mogelijk zijn Cees en Anthoinette gezwicht voor de aandrang van de progressief-christelijke omroep of de huisarts, maar de vraag is welk belang daarmee gediend wordt. Behalve hersenoperaties zien we nu ook euthanasie op televisie, en te vrezen valt dat het op die manier als een normale ingreep beschouwd gaat worden, aldus John Jansen van Galen in Het Parool.

Schenk is vooral getroffen, omdat in de kritiek getwijfeld wordt aan de motieven van de makers. “De dood is allang gemeengoed op televisie. Kijk maar naar het journaal. In deze film, in deze context, met de bijna sacrale manier waarop het sterven in beeld werd gebracht, vond ik dat het een zuiver verhaal was en mocht worden uitgezonden. Er was ook zoveel vertrouwen gegroeid tussen de betrokkenen.”

“We zijn de Ikon hier, hoor. Als iets ons bezig houdt dan is het wel: wat is media-ethiek en wat is heiliger dan het leven van een mens? We zijn zendgemachtige van de kerken, maar ik vind niet dat je als kerkelijke communicator in het publieke veld een moraliserende rol hebt.”

“Dorien Pessers vroeg zich af: wat kunnen we hierna nog verwachten? Maar ik wil niet verantwoordelijk worden gesteld voor allerlei smakeloosheid, die hierna in beeld wordt gebracht. Dit heeft onszelf wel geconfronteerd met de essentie van wat je als uitzender bent. De schrijvende collega's gaan ook voorbij aan de specifieke eigenschappen van het medium televisie. Het is een medium met een grote directheid, die je naar plekken voert waar je nog nooit bent geweest. Deze documentaire past in de traditie van hoe wij onze pastorale mediale taak opvatten.”

Die pastorale taak wordt dit keer tot ver buiten de grenzen gevoeld. Er wordt ook misbruik van gemaakt. Paul de Leeuw maakte een parodie in zijn programma waar hij overigens al zijn excuses voor heeft gemaakt. Een Turks televisiestation zond illegaal toch alleen de laatste tien minuten van de documentaire uit. Schenk: “Juristen zijn bezig om dat Turkse station aan te pakken. Je hebt overal mensen met aberraties. Er zijn videobanden te huur van ongelukken met dodelijke afloop en er zijn mensen die daar op kicken. Daar kun je je programmabeleid niet op afstemmen.”