De grote vraag op Amnesty's verjaarsfeestje: hoe blijven we relevant?

Stel je voor dat er een terroristische aanslag is gepleegd in Nederland. Amsterdam Centraal was het doelwit. De Nederlandse overheid besluit daarop een inreisverbod voor moslims in te stellen. Ook vluchtelingen worden tijdelijk niet meer opgevangen. Is dat terecht?

Deze hypothetische vraag is niet afkomstig van een conservatieve partij, maar van Amnesty Nederland. Nogal prikkelend voor een mensenrechtenclub die opkomt voor de rechten van vluchtelingen. Dat is precies de bedoeling, zegt Frits Dijcks.

De bevlogen kunstenaar is sinds vijf jaar actief lid van de Haagse afdeling en organiseert evenementen vanuit zijn huis, een oude biljartwinkel, in het centrum van de stad. Bij binnenkomst prijkt een grote banner van Amnesty. Op de tafel liggen Amnestyfolders - de bekende zwarte letters met gele achtergrond. Het karakteristieke huis van Dijcks, voorzien van glas-in-lood-ramen en een vloer uit 1700, is 's avonds het toneel van de mensenrechtendialoog; het programma stimuleert mensen in gesprek te gaan over prikkelende stellingen.

Schrijfavonden razend populair

Deze avond zijn het enkel de mensen van de Haagse Amnestyafdeling die met elkaar discussiëren, maar het is de bedoeling dat de mensenrechtendialoog straks tussen tal van groepen binnen de samenleving wordt gevoerd - variërend van politieagenten tot verplegers, van vluchtelingen tot politici. Doel: een antwoord formuleren op een samenleving die volgens Amnesty steeds verder polariseert.

Waarom eerst de eigen achterban? De meningen liggen toch niet zo ver uit elkaar? Dijcks lacht: "Dat is niet zo. Ook binnen Amnesty heb je te maken met verschillende generaties die anders over thema's denken. De discussie is bedoeld om mensen bewuster en genuanceerder te laten denken en spreken."

De klassieke mensenrechten hebben nog altijd prioriteit: opkomen voor politiek gevangenen, lobbyen bij instanties en onderzoek naar misstanden. De schrijfavonden blijven razend populair. De achterban van Amnesty schrijft dan brieven naar een regering die zich aan misstanden schuldig maakt en de politiek gevangene in kwestie krijgt een kaart.

Precies zoals de Britse advocaat Peter Benenson het in 1961 bedacht. Benenson, oprichter van Amnesty, deed toen een oproep om regeringen in beleefde brieven te vragen politieke gevangenen vrij te laten. De landelijke schrijfmarathon bestaat nog steeds. En lokale Amnestyafdelingen in Nederland organiseren gedurende het hele jaar dit soort avonden in kerken, buurthuizen of aan de keukentafel.

Een sloot aan data

Maar in de afgelopen vijftig jaar is er ook veel veranderd bij Amnesty Nederland. Niet alleen qua professionaliteit - op de Nederlandse afdeling werken meer dan tachtig mensen, ook de focus is verschoven naar nieuwe vormen van actievoeren. Het decodersproject is daar een voorbeeld van, een poging om meer mensen te betrekken bij de onderzoeken van Amnesty. De organisatie laat bijvoorbeeld satellietbeelden van oorlogsgebieden analyseren door zoveel mogelijk mensen, om zo een sloot aan data te verzamelen. In eigen land zijn etnisch profileren, het schenden van de privacy, de opvang van vluchtelingen en discriminatie belangrijke thema's.

Het zijn stuk voor stuk onderwerpen die vijftig jaar geleden niet direct op de agenda stonden, maar nu een belangrijke rol spelen in de samenleving. Een thema als rechten voor vluchtelingen is lastig over te brengen, verklaart Elke Kuijper. Zij werkt al zestien jaar voor Amnesty. "Ik vind Nederland rechtser geworden en merk dat mensen zoiets hebben van: Nu even niet dat gezeur over mensenrechten."

Zoals Dijcks al opmerkte is de eigen achterban ook verdeeld over de binnenlandse thema's. Directeur Eduard Nazarski kreeg in 2011 in Het Parool de keuze voorgeschoteld tussen een gekleurde of een zwarte Piet. Hij koos toen voor het laatste. "Nu natuurlijk niet meer", zegt Nazarski in zijn werkkamer die uitzicht biedt op het homomonument aan de Amsterdamse Keizersgracht. "Ik vond het in die tijd niet discriminerend, maar de afgelopen jaren heb ik met veel mensen gepraat en kwam tot de conclusie dat het wel zo gevoeld wordt. Toen was het voor mij al snel einde verhaal."

Geen zuil, geen kleur

Als er één iemand iets kan zeggen over de veranderingen binnen Amnesty, is het Daan Bronkhorst. Hij is een begrip op het hoofdkantoor aan de Keizersgracht. Bronkhorst heeft de organisatie zien transformeren van een club die het voornamelijk moest hebben van vrijwilligers tot een professionele organisatie die een stuk bureaucratischer is geworden.

Bronkhorst was destijds de tiende betaalde medewerker. Ter voorbereiding op zijn proefschrift besloot hij in 1979 vrijwilligerswerk te doen bij Amnesty. Hij zette zich in voor de Argentijnse moeders die eind jaren zeventig Nederland bezochten en protesteerden tegen het juntaregime van Jorge Videla. Bronkhorst is nooit meer weggegaan en heeft zijn proefschrift nooit geschreven. Hij schrijft voor het magazine van Amnesty Wordt Vervolgd.

"Ik hoorde er thuis, nog steeds. Het is prettig dat Amnesty geen zuil of politieke kleur vertegenwoordigt (het neemt ook geen subsidies aan, om onafhankelijk te blijven, red.) en ik denk dat we veel voor elkaar hebben gekregen. Denk aan de doodstraf. Je kunt nu echt niet meer zeggen dat die er nu eenmaal bij hoort. Dat debat hebben onder andere wij aangezwengeld. We leven ook in een betere wereld met minder oorlog."

Maar Bronkhorst is niet onverdeeld positief. "De belangrijkste verandering is dat het begrip mensenrechten in de jaren tachtig en negentig iets moois was. Het leefde veel meer binnen de samenleving. De VPRO en de EO stuurden hun mensen eropaf."

Begin jaren tachtig organiseerde de VPRO een benefietoptreden met onder anderen Freek de Jonge en Kees van Kooten. Zij droegen gedichten voor uit Zuid-Amerika. "Dat gevoel is weg. De maatschappij is sneller geworden, we gaan van hype naar hype en mensen stellen bij onderwerpen veel meer vragen."

Portret van Poetin

Na de val van de Muur leek het alsof het de goede kant opging met de mensenrechten. De voormalige communistische landen introduceerden democratische instituties en de bekende politicoloog Francis Fukuyama sprak zelfs van het einde van de geschiedenis. Het kapitalistische model, gebaseerd op democratisch gekozen leiders, zou zegevieren. Die theorie is inmiddels achterhaald.

Het kantoor van Nazarski herinnert aan de autocraten die tegenwoordig de dienst uitmaken in de wereld. Achter het bureau van de directeur staat een portret van de Russische president, in de hoek een stoel met een leuning die hoog de lucht in reikt. Het is een kunstwerk dat werd opgedragen aan de Chinees Liu Xiaobo die in 2010 zijn Nobelprijs voor de vrede niet op kon halen. Op Nazarski's tafel ligt een ijzeren buisje, gebruikt door de Turkse autoriteiten die een protest met traangas uiteen wilden drijven.

Wat is Amnesty's antwoord op de nieuwe vormen van autoritair leiderschap, niet alleen in Rusland en Turkije, maar ook in Hongarije en Polen? "De noodzaak om actie te voeren blijft", zegt Nazarski. "De aard van onderdrukking verandert, dus wij moeten nieuwe manieren vinden. We moeten constant bekijken waar we de autoriteiten kunnen blijven beïnvloeden. In een land als Hongarije is na de val van het communisme te weinig gedaan om de burgers te betrekken bij maatschappelijke organisaties. Er is geen echte traditie van een groot maatschappelijk middenveld."

Amnesty heeft de wind tegen, beaamt ook de Amnesty-directeur, en dat de schuld van politici. "Iemand als Max van der Stoel (oud-minister van buitenlandse zaken) vond het normaal om de kolonels uit Griekenland aan te spreken op het inperken van de vrijheid. Maar dat gebeurt niet vaak niet meer. In de aanloop naar het laatste staatsbezoek zette een China-consultant mensenrechten nog weg als gezeik."

Te ideologisch

Hetzelfde geldt voor de discussie over de opvang van vluchtelingen in eigen land, zegt Nazarski. Politici hebben daar volgens hem lange tijd niet over nagedacht totdat in 2015 veel vluchtelingen in Nederland aanklopten. "We waren er niet klaar voor, dat klopt. Dat was de schuld van de politiek. Politici hebben nooit fatsoenlijke opvang geregeld."

Amnesty Nederland is met 253.000 leden een van de meest stabiele en grootste afdelingen wereldwijd, maar vijf jaar geleden werd een derde van de banen geschrapt. Volgens Nazarski was dat een direct gevolg van de economische crisis, maar critici zijn van mening dat er meer aan de hand was. Amnesty wilde te veel, de focus was weg.

Volgens een conservatief en zeer kritisch volger van ngo's, de Israëliër Gerald Steinberg, is Amnesty getransformeerd in een politieke partij. "De organisatie is te ideologisch en wil anderen uitleggen hoe de wereld in elkaar zit. Dat werkt niet in deze tijd. Praktische, kleinere mensenrechtenorganisaties zoals het Syrisch Observatorium voor de Mensenrechten werken veel effectiever. Bovendien zijn ze onafhankelijker, zij worden door meer partijen gerespecteerd."

Etnisch profileren

De kritiek is niet nieuw en na de reorganisatie vijf jaar geleden werd opnieuw bepaald wat de speerpunten moeten zijn. Sommige landen, zoals Rusland, Turkije en China, krijgen nu extra aandacht. Ook worden thema's zoals Shell in Nigeria en etnisch profileren in Nederland goed gevolgd.

Toch is Bronkhorst van mening dat de focus nooit helemaal is teruggekomen. "Wij moeten doen waar we goed in zijn, lobbyen bij instanties als het IMF en de Wereldbank. Of opkomen voor politiek gevangenen." De actie waar Amnesty aan bijdroeg voor de Saudische blogger Raif Badawi, die gevangenzit en stokslagen kreeg, werd een succes. De stokslagen werden onder druk gestaakt.

Bronkhorst: "Maar we moeten niet willen uitleggen aan Afrikaanse of Aziatische landen hoe de wereld in elkaar zit. Wij worden nu eenmaal vaak gezien als een witte organisatie uit het Westen." Hij doelt op het feit dat geld van Amnesty wordt gebruikt voor onderwijs over mensenrechten in Azië en Afrika. "Ik vraag me af hoe effectief die bewustwording is."

Toch wegen de nadelen van Amnesty bij lange na niet op tegen de voordelen, zeggen alle betrokkenen. Niets doen is voor Kuijper geen optie. Ze was nog een klein meisje toen het apartheidsregime in Zuid-Afrika haar emotioneerde. Dat was het moment waarop ze zich druk begon te maken over mensenrechten. Het is nooit veranderd. "Maar ik besef heel goed in wat voor positie we hier werken. We zijn toch een beetje luxe-activisten. We hebben alle middelen om ons werk te doen en dat is in heel veel landen wel anders."

Voor Dijcks uit Den Haag was het besef van vrijheid vijf jaar geleden aanleiding zich vrijwillig in te zetten voor Amnesty. Hij ontmoette als kunstenaar collega's in Rusland en Wit-Rusland die hun werk nooit onbevangen konden doen. "Veel van die mensen zijn vrienden. Soms verdwijnen ze een tijdje van de radar. Ik zie dat, omdat ze dan niets meer posten op Facebook. Ik app ze dan wat er aan de hand is. Als ze antwoorden met een foto weet ik hoe laat het is. Vrijheid is niet vanzelfsprekend, ook niet in Nederland. Dat vergeten heel veel mensen."

Lees ook: Eén Europa vol universele mensenrechten, Rik Torfs gruwt ervan
Op een verrassende manier leidt iets als Artikel 14 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens - over rechten en vrijheden voor iedereen, ongeacht ras of sekse - tot groepsdwang en uniform denken, meent de kerkjurist, publicist en politicus. Juist rondom ras en geslacht verenigen mensen zich om hun groep te versterken.