De geniale El Greco voor even in Amsterdam

Bescheiden was de schilder El Greco niet. Dat weten we uit de kunstgeschiedenisboeken. Maar we kunnen dat nu ook met eigen ogen constateren, in De Nieuwe Kerk in Amsterdam. Daar hangt de komende zeven weken zijn schilderij Pentecostés, een topstuk uit het Prado Museum in Madrid. El Greco (1541-1614) beeldt daarop het Pinksterverhaal uit het Nieuwe Testament af. Dat gaat over de uitstorting van de Heilige Geest over de twaalf apostelen, die daardoor het evangelie in allerlei vreemde talen gaan verkondigen.

Op het schilderij kijken alle apostelen omhoog naar de Heilige Geest. Die daalt neer in vlammen die zich als 'vurige tongen' boven hun hoofden verspreiden. Maar er is één apostel - de tweede rechts boven - die zijn ogen op de kijker richt. Alsof hij wil zeggen: 'Mag ik even uw aandacht: hier sta ik'. Kunsthistorici gaan er vanuit dat El Greco hier zichzelf heeft afgebeeld. Zoiets deden en doen kunstenaars wel vaker, maar El Greco vond zichzelf geniaal. Het verhaal gaat dat hij in zijn arrogantie zelfs heeft voorgesteld om 'Het Laatste Oordeel' van Michelangelo in de Sixtijnse kapel in Rome over te schilderen. Daar zou het alleen maar beter van worden. Hij vond de figuren van Michelangelo niet 'vleselijk' genoeg.

De Nieuwe Kerk laat dit werk van El Greco zien in het kader van de serie 'Het Meesterwerk'. Zes jaar geleden was De Heilige Familie van Rembrandt de eerste in deze reeks, waarin kunstwerken schitteren die zo bijzonder zijn dat ze zelden worden uitgeleend. Na Rembrandt volgden topstukken van Andy Warhol, Francis Bacon, Bill Viola en Marc Chagall. Het gaat veelal om werken die ook een religieuze of spirituele lading hebben.

El Greco (Spaans voor De Griek) werd op Kreta geboren als Domenikos Theotokópoulos. Hij volgde lessen bij Titiaan in Venetië, maar dat leidde niet tot grote opdrachten in Italië. Daarom vertrok hij naar Spanje, waar hij steeds expressiever ging werken met intense kleuren, zoals ook op dit schilderij.

Hij schilderde Pentecostés in 1600 als onderdeel van een altaarstuk voor de kerk van het klooster Vrouwe Maria van Aragon in Madrid. De andere zes delen zijn ook gewijd aan episodes uit het levensverhaal van Jezus. In De Nieuwe Kerk is met doeken een reconstructie gemaakt van dit altaarstuk. Om de beleving nog intenser te maken, klinkt er muziek die aansluit bij de sfeer van die tijd en het werk.

Behalve die ene eigenzinnige apostel trekt nog een persoon de aandacht: Maria. El Greco gaf haar een centrale plek, temidden van de apostelen, terwijl ze geen rol speelt in het Pinksterverhaal. Opvallend is ook het accent dat de kunstenaar legt op de handen. Met de langgerekte lichamen en geëxalteerde gezichten zijn ze het handelsmerk van deze kunstenaar.

Vanwege de soms bizar ver uitgerekte lijven op zijn schilderijen is tot diep in de negentiende eeuw verondersteld dat El Greco óf geen gevoel voor de menselijke anatomie had óf krankzinnig was. Maar vanaf 1860 werd zijn manier van schilderen juist heel modern gevonden. Picasso en Kandinsky zagen hem zelfs als een voorloper van de moderne kunst. Vanaf die tijd kreeg El Greco de belangrijke plek in de kunstgeschiedenis die hij zichzelf tijdens zijn leven al had toegekend.

Pentecostés is t/m 9 april te zien in De Nieuwe Kerk, Amsterdam.

undefined