De foto's van nieuwssoldaat Li

Li Zhensheng had een rode band om zijn arm. In Chinese karakters stond daarop geschreven 'Rode-Kleur Nieuws Soldaat'. Als fotojournalist en rode gardist kreeg hij de band acht maanden na het begin van de 'Grote Proletarische Culturele Revolutie' die op 16 mei 1966 begon onder leiding van Mao Zedong en die de tien jaar daarna China volledig op zijn kop zette.

Jongeren in de hele wereld lieten zich inspireren, studenten discussieerden met het fameuze 'rode boekje' van Mao in de hand over het Chinese communistische model. Li Zhensheng fotografeerde in die tijd voor zijn dagblad Heilongjiang de gebeurtenissen in de gelijknamige noordoostelijke provincie. De foto's die de kritiek van buitenstaanders konden doorstaan werden gepubliceerd in de krant; de beelden die wél kritiek zouden kunnen opleveren bewaarde Li voor zichzelf. Hij verstopte ze onder een vloer in zijn huis.

Zo'n 20000 foto's heeft Li in zijn bezit. Het is, voorzover bekend, het enige zo uitgebreide fotoarchief over die woelige jaren van de Culturele Revolutie, die tot de dood van Mao in 1976 duurde. Beelden van vernederingen, executies, persoonsverheerlijking, uitzinnige of devote mensenmenigtes, hardwerkende landarbeiders en beschimpte en besmeurde 'bourgeois'-Chinezen geven een gedetailleerd beeld van deze tijd waarover verder zo weinig bekend is. Behalve dan dat honderdduizenden Chinezen het leven lieten, al dan niet zelfmoord pleegden, dat kinderen tegen hun ouders werden opgehitst, dat studenten hun leraren aanklaagden en dat intellectuelen in het hele land werden opgejaagd.

In het boek 'Red-Color News Soldier', dat in Londen uitkomt, toont Li Zhensheng (1940) die beelden in tijdsvolgorde, foto's die geplaatst werden in het communistische dagblad Heilongjiang naast nooit gepubliceerd materiaal uit zijn eigen archief. Een expositie met de foto's is te zien in Parijs.

In het boek vertelt Li Zhensheng ook zijn eigen levensgeschiedenis. Hij geloofde destijds zelf heilig in de nieuwe, vooral door jongeren geleide Culturele Revolutie. Het communistische land had de mislukte 'Grote Sprong Voorwaarts' van 1958 achter de rug, gevolgd door een grote hongersnood in de jaren 1960 tot 1962.

Teruggekeerd in de provinciehoofdstad Harbin van de opvoedingskampen op het platteland was Li zeer opgewonden. ,,Zoals honderdenmiljoenen mensen in China, geloofde ik in Mao. Hij was de leider met het 'grote strategische denken tegen het imperialisme en het revisionisme'', schrijft Li. ,,Jonge mannen als ik dachten echt dat we gelukkig waren.''

In Harbin waren regelmatig grote bijeenkomsten en demonstraties. Mensen die niet deugden in de ogen van de rode gardisten werden op een podium aan het joelende volk getoond. In geboden houding, met een bord om de nek, soms een lange papieren muts op het hoofd, moesten ze de beschimpingen aanhoren, soms uren achtereen. Daarna werden ze op vrachtauto's door de districten gereden, waar opnieuw schreeuwende menigtes hun opwachting maakten. De bewijzen voor hun 'burgerlijke' ondeugden werden op tafel gelegd: een simpel Zwitsers horloge of een te dure lederen tas. Vaak ook had een familielid -onder dwang- een beschuldigende verklaring afgelegd.

Li maakte er foto's van voor zijn krant en retoucheerde sommige beelden om maar te voorkomen dat er enige vorm van kritiek op hem geleverd zou kunnen worden. Iedereen was doodsbang dat een woord of handeling verkeerd zou kunnen worden uitgelegd. De correcties werden tot in het belachelijke doorgevoerd. Zelfs het groen van het stoplicht werd 'bourgeois' geacht.

In de Franse krant Le Monde zei Li onlangs dat het ondenkbaar was om 'negatieve' beelden te publiceren van vernederingen en executies. Hij heeft ze wel gemaakt, ook al leverde dat vragen op van zijn meerderen waarom hij toch zo verkwistend was en zoveel foto's nam. ,,Ik vond het nuttig zonder er bij na te denken dat zij ooit in een boek en een tentoonstelling terecht zouden komen.'' Collega-fotografen vernietigden volgens Li al het niet geplaatste materiaal.

Li Zhensheng was een meester in het manipuleren van mogelijk onwelgevallige foto's. Een van zijn superieuren had kritiek op een foto van een danseres die werken van Mao voorleest aan een oude boerin. Het portret van Mao aan de muur was niet helder genoeg. Geen probleem voor Li; hij haalde uit zijn verzameling een andere beeltenis en monteerde die in de foto. Op andere foto's maakte hij met verf de rode lijsten om de portretten van Mao wit. Ze zouden in zwart-wit mogelijk als rouwrand kunnen worden aangemerkt.

Op een foto waarop het woord 'revolutie' niet in zijn geheel zichtbaar was en uitgelegd kon worden als het woord 'koe' retoucheerde hij de letters. Gebalde vuisten in een menigte die tegen de 'Grote Roerganger' Mao gericht zouden kunnen zijn, werden weggeverfd. Het lukte Li niet altijd om 'fouten' te voorkomen. ,,Ik had onschuldige foto's op een hele pagina geplaatst. Maar, omdat een pagina wat doorzichtig is, leek een portret van Mao doorboord door een lans, die aan de achterkant gedrukt stond. De Rode Garde heeft ons, de krant en mij, berispt in een woedend rapport'', zei hij in Le Monde.

Li Zhensheng was overtuigd lid van zijn eigen rebellengroep op zijn krant. De schellen vielen hem niet van de ogen, zelfs niet toen hij op kosten van de partij naar de hoofdstad Peking was geroepen om Mao Zedong te bewonderen en te fotograferen. Op de zeventiende oktober 1966 kondigden de luidsprekers aan dat Mao de volgende dag zou verschijnen. Van opwinding sliep Li vrijwel de hele nacht niet. De volgende ochtend moest de groep zich in formatie opstellen langs de Fuxing, een brede weg bij het Tiananmenplein. Plotseling klonk er 'Lang leve voorzitter Mao'. Li hoopte een glorieus beeld van Mao Zedong te maken, lachend zoals hij altijd op plakkaten stond afgebeeld. ,,Maar ik was geschokt toen ik de jeep met Mao in mijn zoeker zag naderen'', schrijft Li. ,,De Rode Gardisten juichten hem van beide kanten toe, met hete tranen in hun ogen - maar ik zag helemaal niet het glorieuze beeld. Mao zwaaide of lachte niet. Hij keek recht vooruit, uitdrukkingsloos. Hij hield zijn handen alsof hij klapte. Maar hij klapte niet.''.

Li fotografeerde ook executies, zoals die van acht mensen op 5 april 1968. Zes van hen waren 'gewone criminelen' zoals het smoorverliefde paar dat de echtgenoot van de vrouw had vermoord. Twee anderen waren technici van een fabriek die een vlugschrift hadden gepubliceerd met de titel 'Kijken naar het Noorden', wat werd geïnterpreteerd als een oproep om een voorbeeld te nemen aan het Sovjet-revisionisme.

In datzelfde jaar 1968 viel Li zelf door de mand in de ogen van zijn meerderen. Het was de tijd dat Mao's weduwe Jiang Qing korte metten maakte met al te gematigde elementen. Bij dagblad Heilongjiang werden vijf kaderleden geplaatst. Li vond dat niet helemaal in het belang van de krant. Hij werd naar een heropvoedingskamp gestuurd, nadat hij er onder andere van was beschuldigd een 'pasgeboren bourgeois' te zijn. Vrijwel alle collega's keerden zich tegen hem, vooral om hun eigen hachje te redden. Zijn misdaden waren niet ernstig genoeg voor ontslag. Maar wel werd zijn camera in beslag genomen, en kreeg hij minder opdrachten. Het volgend jaar werd hij ter 'rectificatie' verbannen naar het platteland. In 1972, nadat hij openlijk zelfkritiek had betoond door te zeggen dat hij 'blind was geweest voor de hoofdlijn', werd hij weer in genade aangenomen, zowaar als chef fotoredactie.

Het duurde tot de jaren tachtig dat Li Zhensheng zijn foto's weer durfde op te graven. Met zijn unieke beelden over de Culturele Revolutie in de provincie Heilongjiang won hij zelfs een prijs. De foto's van de verwoesting van tempels, boekverbrandingen, openbare vernederingen shockeerden de Chinese media in Peking. Het besef over de ware aard van die revolutie was ondanks de hervormingen blijkbaar toch nog niet voldoende doorgedrongen.