De duistere onderkant van de katholieke kerk

De Europes beschaving hangt in de touwen. Murw gebeukt door het feminisme, de homolobby en een overdosis cultuurrelativisme staat het 'Oude Europa' op het randje van de afgrond. Ooit was dat anders. Toen stond Europa fier rechtop. Logisch, want toen was het een door en door christelijke beschaving waar God nog een duidelijke plek had. Gebeurt er niet snel wat, dan is de ondergang van 'de Avondlandcultuur' onafwendbaar.

Verbaal militante stroming
Dit apocalyptische visioen houden de schrijvers van het rooms-katholieke tijdschrift en weblog Catholica hun publiek keer op keer voor. Catholica, dat zichzelf aanprijst als 'katholiek magazine voor Nederland en Vlaanderen', vertegenwoordigt een kleine en verbaal militante stroming binnen de rooms-katholieke kerk.

Onlangs raakte Catholica in opspraak. Maar liefst drie auteurs van het tijdschrift ontvingen het manifest van de Noorse massamoordenaar Anders Breivik in hun e-mail. Niet geheel toevallig. Want hoewel de schrijvers zich distantiëren van de moordenaar, lijkt de denkwereld van de Catholicascribenten op die van de Noor.

Net als deze Breivik keert Catholica zich fel tegen 'links', met name alles dat riekt naar 'cultuurrelativisme van de sociaal-democratie' waardoor het 'Oude Europa' zou zijn verweekt en niet is opgewassen tegen de islam.

Aartsconservatief gedachtengoed
De rechterflank van de kerk heeft de stellige overtuiging dat de eigen cultuur uniek en superieur is, maar ten prooi is gevallen aan 'decadentie'. "Zaken als de natiestaat, het volk of de cultuur - het is allemaal bezig te verdwijnen", verzuchtte een Catholicaredacteur vorig jaar. Het afstoffen van de 'Germaanse wortels', zo wist hij bovendien te melden, is de enige remedie.

Het blad is, zo valt op te maken uit dit soort uitspraken, een vergaarbak van artikelen waarin de grens tussen rechtse politiek en traditionalistische religie uiterst troebel is. Veel verhalen hebben minder te maken met de rooms-katholieke leer dan met het verspreiden van een aartsconservatief gedachtengoed.

Inspiratiebronnen voor redacteuren
Vanwege deze toon en de e-mail van Breivik overwoog het Openbaar Ministerie vorige week een onderzoek naar de denkbeelden van de Catholica-redacteuren uit het adressenbestand van Breivik. Als reactie schrapte Catholica uit voorzorg een fors deel van de politieke artikelen van de site. Maar wie een beetje handig is met internet, kan alles nog nalezen.

Wat zijn de religieuze en politieke inspiratiebronnen van de schrijvers van Catholica? En hoe ziet hun ideaalwereld er eigenlijk uit?

Frans Willem Lantink, ideeënhistoricus aan de Universiteit Utrecht, heeft een bijzondere belangstelling voor conservatieve politieke en religieuze ideologieën. "Dit zijn katholieken met een zeer reactionair wereldbeeld", zegt hij over de religieuze stroming waarvan Catholica deel uitmaakt.

Niet representatief voor katholieke kerk
Lantink rekent de kring rond het blad tot de grotere groep ultraconservatieve katholieken die in heel Europa ageren tegen wat in hun ogen de uitwassen zijn van het modernisme. "Dit is een duistere onderkant die al langer bestaat in de katholieke kerk, maar die nu zichtbaar wordt door internet."

Kerkhistoricus Peter Nissen van de Radboud Universiteit Nijmegen deelt de visie van zijn collega uit Utrecht. Hij benadrukt dat het om een kleine groep gaat. "Het is moeilijk om te zeggen hoe groot de groep precies is. Maar de opvattingen zijn zeker niet representatief voor het grootste deel van de katholieke kerk."

Een aantal auteurs van Catholica is pas recent rooms-katholiek geworden. Nissen vindt het opvallend dat vooral deze personen een harde toon aanslaan. "Het conservatieve imago van de kerk trekt ze kennelijk aan. De katholieke kerk afficheert zich met name onder de huidige paus als de laatste grote institutie die voor de waarden van het Avondland opkomt."

Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie
De ideale wereld is volgens Catholica te vinden in het Europese verleden. Zo staat op de website van het blad een tweekoppige adelaar afgebeeld. Volgens Catholica is deze adelaar 'het symbool van het Oude Europa'. Hoewel diverse rijken dit symbool gebruikten, hanteert Catholica de afbeelding behorend bij het Habsburgse Rijk.

"Dit doen we niet zomaar", schrijven ze erbij. En: "Zonder in zinloze romantiek te willen vervallen, menen we dat juist het Habsburgse Rijk bij uitstek - tot het einde toe - iets liet zien van het oude Europa. Juist het Habsburgse Rijk was de voortzetting van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie." Hoe dat ideale verleden vandaag de dag verwezenlijkt moet worden, daarover hult het blad zich in stilzwijgen.

Volgens Nissen is het best begrijpelijk dat behoudende katholieken teruggrijpen naar het Habsburgse Rijk, omdat die politieke unie onder leiding van het adelijke geslacht van de Habsburgers vanaf de late Middeleeuwen tot het begin van de negentiende eeuw honderden jaren lang grote delen van Midden-Europa besloeg.

De Habsburgers schilderden zich in de officiële propaganda af als door en door verbonden met de katholieke kerk. "Nostalgie speelt een grote rol bij conservatieve katholieken: het verlangen om terug te keren naar die vermeende christelijke beschaving."

'Misbruik van de geschiedenis'
Volgens zowel Lantink als Nissen maken de schrijvers van Catholica - veelal autodidacten - echter een amateuristische fout. Ze gaan volgens de twee historici uit van ideaalbeelden die door de Habsburgers zelf werden geproduceerd. "Historici hebben al lang laten zien dat het om constructies gaat", zegt Nissen.

"Het beeld van het verleden dat dit soort conservatieven nu nog steeds oproepen, staat buiten de historische werkelijkheid." Lantink beaamt dit: "Ze halen verschillende elementen uit het verleden - bijvoorbeeld de tweekoppige adelaar en de 'sacrale band' tussen kerk en staat - helemaal uit hun historische context en gebruiken het voor iets nieuws. Dit is nep. Dit is kitsch. Dit is misbruik van de geschiedenis."

Lantink legt uit dat het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie, zoals het Habsburgse Rijk ook wel heet, in praktijk vanwege de enorme omvang politiek en religieus uiterst verdeeld en verbrokkeld was.

Zo stonden de verschillende heersers elkaar dikwijls naar het leven en, belangrijker nog volgens Lantink, was de kerk anders dan behoudende katholieken tegenwoordig beweren verre van conservatief. "De kerk was heel werelds, nauw verbonden met de politieke macht."

Dromen van het verleden
Het antidemocratische, reactionaire katholicisme zoals dat ook in Catholica valt te lezen, is niet nieuw. Het vindt zijn wortels in de negentiende eeuw. "Dan ontbrandt in de kerk de discussie over de vraag of de waarden van de Franse Revolutie, zoals burgerrechten en de scheiding van kerk en staat, omarmd moeten worden of als duivels verworpen moeten worden", zegt Nissen.

Bij conservatieve katholieken ontstond toen het beeld dat de beschaving in verval is, onder meer doordat het gezag van kerk en koning inboette door een gestage democratisering.

Vooral in tijden van maatschappelijke en politieke veranderingen komt dat onbehagen vaak bovengronds. Nissen: "Rond 1900 zie je bijvoorbeeld zo'n opleving. Dat kwam doordat paus Pius X het modernisme verwierp. En veel conservatieve katholieken kwamen in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog in politiek opzicht bij extreem-rechts uit."

Peter Nissen denkt te weten waarom een, zoals hij het noemt, 'gedroomd verleden' een bron van inspiratie is voor sommige rooms-katholieken. "De Italiaanse auteur Umberto Eco heeft eens geschreven dat dromen over het verleden eigenlijk dromen voor de toekomst zijn. Een geïdealiseerd verleden wordt op de toekomst geprojecteerd. Waarom? Het geeft de burger moed dat het in de toekomst mogelijk beter kan worden."

Verwerkelijken van Gods plan
Is het ultraconservatieve gepolitiseerde katholicisme slechts een vrome jas om politieke denkbeelden mee te rechtvaardigen? Marjo Buitelaar, godsdienstwetenschapper aan de Rijksuniversiteit Groningen, gelooft van niet. Religie is een zelfstandige factor die mensen kan motiveren, betoogt ze. "Wanneer gelovigen maatschappelijke kwesties binnen een religieus interpretatiekader plaatsen, dan is zo'n 'framing' meer dan zomaar een sausje.

Uiteindelijk gaat het hen dan om niets minder dan het verwerkelijken van Gods plan. Zij ervaren dat tot in de diepste vezels van hun lijf." In dit geval hebben we het over katholieken. Maar het geldt voor alle ideologieën die religieus geïnspireerd zijn, zegt Buitelaar. Ook bijvoorbeeld de politieke islam.

Religie draait in essentie om een strijd tussen goed en kwaad. "Zoals de meeste religies claimt zowel christendom als islam toegang tot een hogere werkelijkheid. Vandaar dat gezaghebbende christelijke en islamitische teksten zowel oproepen tot vrede, als tot vernietiging van het kwade, vaak in de vorm van een concrete vijand."

'Wie zijn politieke tegenstanders religieus definieert, speelt met vuur'

Een geloofsovertuiging waarin de heilige strijd tegen het kwaad voorop staat, zorgt voor extra brandstof om politiek activistisch te worden. "De politieke tegenstander is dan niet zomaar een tegenstander, maar een vijand van God. Zodra je in het politieke debat mensen op wie je je pijlen richt in religieuze termen definieert, haal je de heilige strijd binnen. Doe je dat, dan speel je met vuur. Want voor je het weet is er wel iemand die denkt: 'Inderdaad, zo zit het. Ik moet er wat aan doen!' - Alleen door middel van een heilige strijd tegen het kwade kan het goede overwinnen, zo is de redenering."