De droom die niet meer uitkomt

Toen Geert Mak 'Reizen met Charley', las, het literaire reisverslag uit 1962 van de Amerikaanse auteur John Steinbeck, dacht hij niet: Ik ga naar Amerika. Nee, het boek was in eerste instantie de inspiratiebron van Maks tocht door Europa. Eerst het oude continent, vond Mak. Dat leverde de bestseller 'In Europa' op, met bijbehorende televisieserie.

Maar Steinbecks route door de VS bleef lonken voor de journalist Mak. Met een vrije blik en een leeg hoofd, zoals hij zelf schrijft, vertrok hij daarom, vijftig jaar na Steinbeck en zijn poedel Charley, vanaf het oude huis van de schrijver in Sag Harbor, nier ver van New York. Vooral om met eigen ogen te zien hoe de Verenigde Staten er vandaag de dag voor staan. En dat is niet best.

Met onverminderd enthousiasme vertelt hij over zijn zoveelste literaire non-fictie project, al is het wel intensief, al die interviews en media-aandacht voor Geert Ludzer Mak (1946): "Nu begrijp ik politici wel een beetje. Het is net alsof ik op verkiezingscampagne ben. Alsof ik in een vaatwasmachine zit."

De reis zelf moet toch ook een hele klus zijn geweest.
"Ik kende Amerika redelijk goed, hoor, ik was er al vaak geweest. Maar dit was anders. Dus begin je zo'n project door heel veel te lezen. Anders dan John Steinbeck, wilde ik me goed voorbereiden. Elke reis is natuurlijk in zekere zin willekeurig, maar Steinbeck maakte het wel heel bont. Hij moet bijvoorbeeld veel Indianen hebben gezien. Maar hij schrijft er vrijwel niets over! Hij jakkerde door het land. Maar goed, over vijftig jaar zeggen ze van mijn reis misschien ook dat ik belangrijke dingen over het hoofd zag. Ik heb er tien, elf weken over gedaan, iets korter dan Steinbeck dus."

Komt 'Reizen zonder John' ook weer als serie op televisie?
"Wellicht. Ik zou het fantastisch leuk vinden, maar dat ligt in de schoot van de toekomst. Ik ben in de eerste plaats auteur. Ik schrijf boeken. Dat is anders dan televisie maken. Natuurlijk wordt er door de VPRO naar gekeken, maar dit is geen 'In Europa'. Dit is analytischer en het verhaal van Steinbeck loopt er doorheen. Daar tv van maken zou geweldig zijn, maar of het kan weet ik niet. Het is mijn vak niet."

Amerika is uw 'geheime liefde' stelt u. Wat heeft u met dat land?
"Ik noemde het een geheime liefde omdat ik er - behalve puur journalistiek - bijna nooit over geschreven heb. Maar het land heeft me altijd geïntrigeerd; Amerika was een plek die mij confronteerde met Europa, als een spiegel. In Amerika voel je je pas Europeaan. Mijn eerste planning was om, geïnspireerd door Steinbeck, met een loodgietersbusje door Europa te trekken. Maar ik zou dat in de winter doen en dat is waanzin.

"Bovendien: als je reist met een busje kom je bijna geen mensen tegen. Dat zag je ook aan Steinbeck. Die was van plan om allerlei mensen in zijn auto uit te nodigen, maar daar kwam in de praktijk niets van terecht. Hij was daarvoor ook veel te verlegen. Dat is typisch Amerikaans: men droomt er voortdurend van iets dat eigenlijk te mooi is om waar te zijn. Al was het in 1960, toen Steinbeck de tocht maakte, heel realistisch om te dromen van een betere toekomst. Die droom leek toen nog vaak uit te komen."

Nu nog zelden. Het gaat niet goed met de VS. 'Reizen zonder John' is ook een verslag van een supermacht in verval. Wat gaat er mis?
"Toen het land ontstond vormde het zich als een 'verbeelde gemeenschap'. Ik gebruik die woorden met opzet, omdat ze die droomgedachte die erachter zit zo goed uitdrukken. Die verbeelde gemeenschap was vanaf het midden van de 19e eeuw ook succesvol. Amerika was een voorbeeld voor Europa. Iedereen kwam kijken: wat een wonder gebeurt hier!

"Het land was extreem democratisch, men streefde naar gelijkwaardigheid en men hanteerde de filosofie van de overvloed. Dat werkte trouwens al langer: Vanaf de 17e eeuw konden mensen werkelijk in één generatie heel ver komen. Nu gaat het op vrijwel elk gebied minder: de sociale mobiliteit is verminderd, de inkomensverschillen zijn enorm gegroeid, het idee van gelijkwaardigheid heeft een knauw gekregen en - heel belangrijk - de overheid is sterk verzwakt. Daarom zijn de komende Amerikaanse verkiezingen ook zo belangrijk, want eigenlijk komen die erop neer dat de Amerikanen gaan kiezen voor of tegen de overheid.

"Het democratisch ideaal is ernstig verstoord, vooral doordat bedrijven en ook vakbonden met peperdure lobby's, democratische invloed kópen. Daarnaast heeft Amerika een leger dat zo duur is, dat kan nooit goed gaan. Tot slot is daar het beeld dat veel Amerikanen van zichzelf hebben: Wij zijn het volk Gods, wij zijn uitverkoren. Hoe kun je de hardnekkigheid van het superieure exceptionisme loslaten? Kun je dat Amerikanen vragen? Dan zijn het bijna geen Amerikanen meer."

De neergang is onafwendbaar?
"Deels wel, deels niet. De historicus Paul Kennedy zei het volgens mij goed: "De kans is groot dat Amerika terugveert naar zijn natuurlijke plaats in de wereld." Dat is dus, wat mondiale invloed betreft, het Amerika van de jaren veertig. Nog altijd een land met veel rijkdom, met een gigantisch arsenaal aan natuurlijke hulpmiddelen, met wel degelijk nog een groot leger en een hardwerkende, flexibele bevolking."

"Kijk, ook het Amerikaanse conservatisme heeft altijd iets sociaals gehad. Compassie. Ook nog onder Reagan en Bush. Er leefde onder conservatieven de gedachte: wie arm is wordt geholpen. Alleen niet met overheidsgeld, maar met particuliere gelden. Wat je ook van Reagan en Bush vindt, ze brachten toch een vorm van sociaal-conservatisme. Wat Mitt Romney en Paul Ryan nu voorstaan is heel iets anders. Eigenlijk heel on-Amerikaans."

Veel Amerikanen hebben van oorsprong een (orthodox) protestantse levensbeschouwing. Toch leven ze niet sober. Hoe verklaart u dat?
"Elke religie past zich aan de omstandigheden aan. Natuurlijk, je moest sober en puriteins leven, maar rijkdom was en is voor veel Amerikaanse religieuzen ook een teken van 'de zegen van God'. Zolang je maar hard werkte en geld gaf aan de armen zat je goed, dat is altijd de gedachte geweest. Denk maar eens aan dat nummer van Janis Joplin, dat is er een extreem voorbeeld van: 'Oh Lord, won't you buy me, a Mercedes-Benz?'."

Uw eigen levensbeschouwing behelst onder meer een multiculturele samenleving. Hebben uw reiservaringen uw visie daarop veranderd?
"Sorry, maar die hele discussie vind ik mesjogge. Ik heb soms ook liever het oude Amsterdam met iepen langs de gracht, hoor. Dat Amsterdam van Wim Sonneveld. Je kunt toch niet zeggen: ik ben voor of tegen de multi-culturele samenleving? Dat kan helemaal niet, er voor zijn of er tegen.

"In Amerika deelt vrijwel niemand de visie van Wilders, ook zeer conservatieven niet. De kern van het Amerikaanse systeem is dat de zittende bevolking een onuitgesproken deal sluit met de nieuwkomers, namelijk: wij helpen je waar we kunnen, maar jij staat ook open voor ons.

"Dus: als jij je stinkende best doet, dan bieden wij de faciliteiten die je nodig hebt. Het is belangrijk dat er strakke regels zijn. Jij trapt een ruit in? Volgende dag berechten. Helderheid bieden. Amerika trekt daarmee wel een bepaalt soort immigrant, want het land is ook hard. Ik denk dat we hier in Europa ook niet iedereen moeten toelaten, maar goed kijken wie je nodig hebt en die alle faciliteiten bieden."

U ontdekte gaandeweg dat John Steinbecks verslag niet zo betrouwbaar is. Sterker: hij zoog gul uit zijn duim. Is dat erg?
"Als journalist vind je dat nooit leuk. De journalist in mij is kritisch. Ik dacht heel vaak: 'Nou John, je bent wel een hele luie reiziger'. Maar het is tweeledig. Steinbeck neemt geen foto, maar schildert een aquarel. Het waren portretjes. Prachtig toch? Zijn verslag was herkenbaar voor de mensen en sprak veel Amerikanen aan.

"Dat hij een luie reiziger was en veel verzon - of sommige ontmoetingen vrijwel onmogelijk kan hebben meegemaakt - staat buiten kijf. Maar we toetsen Steinbeck wél aan de strenge regels van 2012. In zijn tijd was het werkelijkheidsgehalte van non-fictie nog niet zo'n punt van discussie.

"Inderdaad, de mate van fictie is vrij groot in 'Reizen met Charley'. Maar in fictie kom je soms meer over de waarheid te weten dan in non-fictie. Steinbecks 'Cannery Row' werd gebracht als een roman, maar die bleek in werkelijkheid non-fictie. Bij schrijvers gaat dat soms zo."

Bent u een schrijver?
Mak is een tijdje stil en zegt dan: "Ja, ik denk het wel. Ja, ik denk het toch wel. Ik ben iemand die 's nachts lang nadenkt over de compositie. Waar plaats ik een zin? Welke volgorde houd ik aan? Welke literaire trucs pas ik hier toe? Natuurlijk, als non-fictie schrijver opereer ik aan de rand van verschillende circuits. Maar een mooie zin is nooit weg.

"Steinbeck was meer een echte literaire schrijver. Hij kreeg ook meer en meer last van writers blocks. Dat heb ik niet en dat komt omdat ik van oorsprong journalist ben. Ja, ik denk dat het daardoor komt. Dan ben je enorm getraind op deadlines, research en produceren. Ik ben enorm blij en dankbaar dat ik die ondergrond heb."

Reizen zonder John. Geert Mak. Uitgeverij Atlas-Contact, Amsterdam. 512 bladzijdes. ISBN: 9789045021614 Prijs € 24,95. Een recensie van zijn boek staat in de bijlage Zomertijd p. 30|31

Geert Mak: zeer geliefd en soms bekritiseerd
Geert Mak is veruit de meest geliefde auteur van literaire non-fictie in Nederland. Hij verkocht honderdduizenden boeken. Zijn toegankelijke manier van schrijven over geschiedenis, met typerende, alledaagse schetsen waar lezers direct een beeld bij krijgen, wordt geroemd. Al was er ook wel eens kritiek uit de hoek van historici. Volgens hen zou Mak in (met name de tv-versie van) 'In Europa' niet altijd even zorgvuldig te werk zijn gegaan.

Wellicht daardoor gaat Mak in 'Reizen zonder John' uitvoeriger te werk dan ooit. Hij raadpleegde honderden boeken en bronnen en liet historici, Amerika-experts en journalisten meelezen. Andere bekende boeken van Geert Mak zijn 'De eeuw van mijn vader', 'Een kleine geschiedenis van Amsterdam' en 'Hoe God verdween uit Jorwerd'.

In 2007 schreef Mak het boekenweekgeschenk 'De brug', met verhalen over Turkije aan de hand van ontmoetingen op de brug die in Istanbul het Europese en Aziatische deel met elkaar verbindt. Zijn werk is in verschillende talen vertaald.

John Steinbeck: Literair chroniqueur van de Verenigde Staten
Minstens zo geliefd als Geert Mak, maar dan op zijn manier en in zijn tijd, was John Steinbeck (1902- 1968). Ook Steinbeck was korte tijd journalist en ook hij reisde vaak, waar hij dan vervolgens over schreef - al was dat niet zozeer journalistiek maar meer literair-analytisch.

In 'Reizen met Charley' maakt de schrijver een tocht in een geïmproviseerde kleine truck met zijn poedel Charley door een groot deel van de Verenigde Staten: eerst van oost naar west, dan zuidwaarts en ten slotte weer terug naar oost. Het boek is geliefd maar moet wel voor een deel worden gezien als fictie. Het is een zoektocht naar het Amerika van die tijd, zoals Mak het Amerika van nu heeft proberen te vatten.

Ook andere boeken van Steinbeck werden wereldwijd bekend, zoals 'Tortilla Flat' (1935), 'The Red Pony' (1938), 'Of Mice and Men' (1937), Grapes of Wrath' (1939), 'Cannery Row' (1945) en 'The Pearl' (1947). Die romans speelden zich veelal af in Californië, en handelden over gewone mensen, die strijden voor hun geluk. Steinbeck won in 1962 de Nobelprijs voor de literatuur.

undefined