De bloemen te rood, de bergen te hoog, de heuvels te dichtbij

Wat Graham Green in The Comedians deed voor Haïti, deed Jean Rhys voor het eiland Dominica. Ze schreef geen roman over de tropen, maar een boek dat de tropen oproept.

Jean Rhys begon aan de roman toen ze 67 jaar oud was en al 27 jaar niets meer had gepubliceerd. Ze roept een beeld op van een eiland met een huiveringwekkende overdaad: te veel blauw, te veel purper, te veel groen. De bloemen te rood, de bergen te hoog, de heuvels te dichtbij. Zoals de onvoorbereide reiziger een schok krijgt op de vliegtuigtrap van het extreem felle licht en de vochtigheid die als een warme natte doek in het gezicht slaat, zo werkt dit boek.

Jean Rhys werkte er negen jaar lang aan in een dorp in Devon, waar ze al lang een teruggetrokken bestaan leidde. De critici prezen behalve haar talent ook haar moed, want in Wide Sargasso Sea doet ze iets wat in die tijd ongehoord was. Het verhaal sluit aan bij een klassiek meesterwerk, Jane Eyre van Charlotte Brontë.

Wide Sargasso Sea werd een enorm succes na de publicatie in 1966. “Het is te laat”, zei Rhys daar zelf over. “Dat had twintig jaar eerder moeten gebeuren.”

Jan Brokken las het boek bij toeval en zijn fascinatie ervoor resulteerde in een eigen boek: 'Goedenavond Mrs. Rhys'. Vijf jaar later reisde hij met documentairemaker Jan Louter naar Dominica voor de documentaire die vanavond wordt uitgezonden.

Brokken had het werk van Jean Rhys waarschijnlijk nooit leren kennen als zij niet dat ene laatste boek had geschreven. Haar eerdere boeken als 'Kwartet', 'Na Meneer Mackenzie' en 'Reis door het duister' zijn anders van aard. Jean Rhys verliet Dominica op zestienjarige leeftijd en haar eerdere boeken zijn een weerslag van het bestaan dat ze daarna in Engeland leidde. Het zijn treurige, sterk autobiografische boeken over mislukte verhoudingen, drank en een bestaan aan de rand van prostitutie. Het zijn verhalen over vrouwen die op eenzame hotelkamers ergens op wachten. En dat komt niet.

De boeken werden bekroond met literaire prijzen en zeer gewaardeerd door een beperkt publiek, maar de schrijfster raakte in de vergetelheid. Tot in 1958 de BBC in een programma op haar werk wilde terugkomen en een advertentie plaatste waarin naar informatie over haar werd gevraagd. Ze reageerde tot ieders verbazing zelf en liet zich overhalen nog eenmaal een boek te schrijven. Het werd haar beste. Het vertelt het verhaal van de krankzinnige Creoolse echtgenote van Rochester, die wordt meegenomen naar Engeland en opgesloten wordt in een torenkamer.

Brokken en documentairemaker Jan Louter hebben een wonderschoon portret gemaakt, vooral van de schrijfster zelf. Beelden van haar graf (Rhys overleed in 1979) worden afgewisseld met opnamen van haar geboorte-eiland. Een groot contrast, net zoals je bij het lezen van het boek de warmte van de tropen voelt en je tegelijkertijd van de Noord-Europese kou bewust wordt.

Haar uitgeefster vertelt over haar grote talent. “Haar landschapsbeschrijvingen worden zo vaak geprezen, maar als je haar boeken er op naleest blijken ze er nauwelijks in te staan. Maar wat er staat is zo doeltreffend dat het enorme indruk maakt”, aldus Diana Athill.

Brokken zoekt haar boeken op in de bibliotheek van Roseau, de hoofdstad van Dominica, en praat met buurtbewoners in Zuid-Engeland die zich een vrouw met een grote hoed herinneren die nooit iets terugzei als je haar groette. Hij ontmoet haar enige dochter, die ze kreeg uit een huwelijk met een Nederlander en die door haar vader werd opgevoed. Deze ergert zich aan de vrouwen uit haar boeken: “Ze doen nooit eens iets om er bovenuit te komen.” Dat is waar, Rhys' heldinnen kijken veel voor zich uit en wachten. “Treurnis thuis is anders dan de treurnis in koude streken”, zei ze eens.

Om het geheim verder te ontrafelen reist Jan Brokken naar Geneva Estate, de plantage in het zuiden van Dominica waar Rhys een deel van haar jeugd doorbracht. “Is dit de tuin met de oleanders en de bamboebosjes? Waren hier de bloemen te rood?”, vraagt hij zich af. Het was de plek waar Jean Rhys ooit gelukkig was, maar ze keerde er slechts één keer kort terug, hoewel ze Engeland verafschuwde. Uit de herinnering aan Geneva werd Wide Sargasso Sea geboren. Want het was ook daar dat ze werd achtervolgd door een klein meisje dat 'witte kakkerlak, witte kakkerlak, niemand wil je' naar haar riep. En zij schrijft: “Ik liep snel, maar zij liep sneller.”

Wide Sargasso Sea is de zee die als een draaiende ondoordringbare muur loopt tussen de Cariben en Europa, legt een historicus uit Dominica uit. Jean Rhys, zegt iemand anders in de documentaire, schreef over de onaanvaardbare waarheid van het menszijn.