'Cloaca' wordt repertoire

Het begon allemaal in het Amsterdamse theatercafé De Smoeshaan. Toneelschrijfster Maria Goos zag haar man, Peter Blok, met zijn vrienden van de Maastrichtse toneelschool aan een tafeltje schuiven en binnen de kortste keren rode hoofden van het lachen krijgen. Met zo'n vriendschap die lol in dat melige aftroeven van elkaar, daar moet ik iets mee doen, dacht ze. Twee jaar later stond 'Cloaca', gespeeld door diezelfde vriendenclub, op de planken van de hoofdstedelijke Stadsschouwburg. En begon een ware zegetocht. In Europa. In Zuid-Amerika. In de VS.

Na een eerste, door de pers neergesabeld (wel goed bezocht) debacle in Londen sloeg het verder overal aan, dit in razendsnelle dialogen en egocentrische monologen geschetste portret van een mannenvriendschap op zijn retour. Scherp, bitter en hilarisch. "Een avondvullende explosie", schreef deze krant. "Zoals cloaca in feite een soort vogel (of vissen-)aars is, waar de hele santenkraam van darmen, urine- en eileiders in uitkomt, zo komt in 'Cloaca' de hele shit in het leven van vier vrienden er in één avondvullende explosie uit." Goud in handen van het bevriende acteurstrio Pierre Bokma, Gijs Scholten van Aschat en Peter Blok, sterk aangevuld met Jaap Spijkers.

Niet iedereen was overigens meteen verguld met zijn rol. "Ik weet nog", zegt regisseur Gerardjan Rijnders, "hoe Pierre in De Smoeshaan met priemende vinger op Maria af stapte: 'Mijn rol is alleen maar maïzena voor de anderen!'" Op toneel zorgden Bokma's fabuleuze timing en intonatie dat zijn personage Pieter, een homoseksuele kunsthistoricus die zijn saaie ambtenarenbestaan opfleurt met uit een gemeentelijk kunstdepot opgeviste schilderijen, de tragikomische spil werd. "Ik had het als contrapunt voor Pierre geschreven", zegt Goos. "Iets zachts, als tegenwicht voor alle harde rollen die hij steeds speelde."

In 'Cloaca' wordt het huis van Pieter, net zelf in de problemen gekomen met zijn illegale kunstverzameling, een broeinest van onmin. Daar zoeken de vroegere vrienden Joep, een ambitieuze politicus die door zijn vrouw het huis is uitgezet, Tom, een cocaïneverslaafde advocaat, en Maarten, een met een jonge dochter rotzooiende regisseur, onderdak.

Zeshonderdduizend mensen hebben het stuk inmiddels gezien. "Sinds die première", zegt Goos trots, "is het stuk altijd wel ergens ter wereld gespeeld. Nu bijvoorbeeld in Roemenië. En het wordt momenteel in het Italiaans vertaald." Precies tien jaar na de eerste opvoering, krijgt 'Cloaca' een tweede Nederlandse enscenering. Een zeldzaamheid. De toneelwereld is niet zo gul met het hernemen van hedendaagse stukken van eigen bodem.

Op initiatief van Hummelinck Stuurman Theaterbureau gaan vier aanstormende acteurs het avontuur aan: Sieger Sloot (1977), Thijs Römer(1978), Tygo Gernandt (1974) en Guy Clemens (1981). Gemiddeld tien jaar jonger dan hun voorgangers en dus niet de midden-veertigers uit het stuk. Rijnders heeft daar bewust voor gekozen, omdat in deze haastige tijd de in het stuk aangeroerde problematiek eerder naar een jongere generatie verschuift. De tekst hoefde er niet voor te worden aangepast en de huidige spelers herkennen zich er met gemak in. Was alles in de studententijd nog leuk en onbezorgd, als je later bezig bent zingeving in werk en relaties te vinden, dan geeft dat fricties, menen zij.

Voor de eerste repetitie had Sieger Sloot een nachtmerrie. Dat dé vier grote acteurs daarbij zaten en hen onderbraken met: "Wij doen het wel even voor". Thijs Römer was nuchterder: "Wij beginnen gewoon bij nul. Dit stuk verdient een opvoeringsgeschiedenis. Dan moet er iemand zijn, die daarmee begint. En toevallig zijn wij dat." Rijnders wil de ernst onder de lolligheid tevoorschijn halen - voor hem is 'Cloaca' meer zwart dan komedie - en, zegt Guy Clemens: "Wij nemen natuurlijk automatisch een beeld mee van het nu". "Die explosie van toen", zegt Maria Goos, "komt natuurlijk nooit weer. Het was zo echt op die vrienden geschreven, met hun omgang, hun taal."

In het repetitielokaal staat als voorlopig enig decorstuk een draadstalen bank. Een tekening toont een verder abstract, simpel toneelbeeld. "Het moest gemakkelijk te vervoeren zijn", zegt ontwerper Paul Gallis. De laatste doorloop verloopt gesmeerd. "Niet het tempo is het probleem", zegt Tygo Gernandt, "maar het op elkaar aansluiten".

In opzet zou 'Cloaca' een komedie worden, maar al schrijvend besefte Maria Goos, dat dat er, net als in veel van haar andere werk, niet in zat. Net zomin als een happy end. De onderlinge relaties zijn te wrang, de eigenbelangetjes van de personages te pijnlijk. De onderliggende ironie werd door de perfect op elkaar ingespeelde acteurs echter zo virtuoos naar boven gehaald, dat de juichende reacties als een katalysator op het verwachtingspatroon werkten. Soms was het haast onbegonnen vechten tegen een lachgraag publiek, dat al bij de eerste woorden in een stuip lag en dan luidkeels langs de menselijke tragiek scheerde die het stuk juist zo boeiend maakt.

In buitenlandse voorstellingen zitten vaak verwijzingen naar Amsterdam. Een weerspiegeling van grachten in het decor en bijna altijd een acteur die opkomt met een joint. In Argentinië zijn de vrouwen, volgens Goos, erg ingenomen met de inkijk die het stuk in een voor hen behoorlijk gesloten mannenwereld geeft, en is het publiek alom verrast dat een vriendschap tussen hetero's en een homo als normaal wordt voorgesteld. 'Baraka' heet de voorstelling daar, in Duitstalige landen 'Alte Freunde'.

In Nederland kreeg 'Cloaca' een legendarische roep. Mede door de met een Gouden Kalf en Gouden Film bekroonde filmversie (2003) werden de acteurs vereenzelvigd met hun personages. Aan de huidige spelers wordt niet gevraagd: 'Speel jij Joep of Pieter?' maar 'Speel jij Gijs Scholten van Aschat of Pierre Bokma?' Ze kunnen er wel om lachen. "Het is zo'n knettermooi stuk", zegt Sieger (Joep). "Mooi en schrijnend", zegt Guy (Pieter). "We wisten niet wat voor chemie het zou opleveren", zegt Thijs (Maarten). Anders dan het eerste kwartet hebben zij nooit eerder met elkaar gespeeld. "Zij waren toen al vrienden. Wij zijn nu vrienden geworden", zegt Tygo (Tom).

Ruim twee weken voor de première de eerste try-out in Purmerend. Een volle zaal. Veel publiek komt op de naam van de schrijfster af. "Ik vind haar zo goed, ik wil alles van haar zien", zegt een vrouw. Anderen vonden 'Cloaca' zo geweldig, dat ze het nog eens willen zien.

Op toneel voel je de nerveuze spanning van het voor-de-eerste-keer-voor-publiek. Met koppige wanhoop stopt Sieger Sloot de uit zijn neusgaten glijdende wattenproppen telkens weer terug. Gaandeweg zie je hoe ze vat krijgen op zichzelf, hoe de tekst gaat 'zingen'. Aan het eind is de zaal echt onder de indruk. Later in de kleedkamer is er de de-kop-is-eraf-opluchting. Maria Goos, die het stuk al tien jaar in zowat elke taal heeft zien spelen, glundert: "Echt blij. Nu wordt 'Cloaca' repertoiretoneel."

Tien jaar 'Cloaca'
'Cloaca' van Maria Goos ging oktober 2002 in wereldpremière. In 2003 volgde een veelvuldig bekroonde filmversie. Sinds 2004 is het stuk in meer dan vijftien landen gespeeld. Zo'n vijf nieuwe vertalingen wachten op een uitvoering. De herneming in Nederland wordt geregisseerd door Gerardjan Rijnders, bij wie Goos ooit haar regiestage deed. Première 26-10 in Stadsschouwburg Haarlem. Tournee t/m 10-2-2013. Info: www.hummelinckstuurman.nl

undefined