Claudia de Breij onderzoekt de revolutie

Het zijn heel veel trappen, waarschuwt Claudia de Breij terwijl ze voorgaat naar de zolder van haar Utrechtse huis. Daar is haar ruime, lichte werkkamer, een woman's cave compleet met flipperkast, loopband, muziekinstrumenten en een hangmat. Ook veel boeken: op tafel liggen onder meer 'Over revolutie' van Hannah Arendt, 'No is not enough' van Naomi Klein en 'Revolutie!' van Emmanuel Macron.

"Zo zou ik hebben gewoond als ik vrijgezel was", zegt de cabaretière, die haar huis deelt met haar vrouw Jessica en hun twee zoontjes. Omdat ze hier toch niet helemaal ongestoord kan werken - "de jongens komen graag flipperen" - vertrekt ze vanavond voor een week naar Zeeland om te schrijven.

Want de deadline nadert: op 20 oktober staat De Breij in het theater met haar nieuwe voorstelling 'Nu'. Het wordt haar eerste optreden sinds de Oudejaarsconference, die geldt als het absolute hoogtepunt in een cabaretcarrière, als de 'Mount Everest' van de Nederlandse kleinkunst. Een vervreemdende ervaring voor De Breij. "Normaal heb je je première, dan ga je heel lang toeren en je succes oogsten. Nu was de première gelijk de dernière. Soms moet ik tegen mezelf zeggen: het is wel écht gebeurd. Ik ben een beetje out of touch, ik moet nodig weer het podium op."

Bijna drie miljoen mensen zagen haar voorstelling op 31 december 2016, live op tv of in de herhaling. De kritieken waren bijzonder lovend. Vaak werd opgemerkt dat De Breij de eerste vrouw was die de Oudejaarsconference mocht verzorgen, een feit waarmee ze zelf de spot dreef. Op de vraag of ze het niet doodeng vond, in haar eentje op zo'n groot podium, als vrouw, antwoordde ze: "Ach, het is Oudejaarsavond, je kunt overal wel worden aangerand."

Je hebt jarenlang naar de Oudejaarsconference toegewerkt, het was de stip op de horizon. Hoe voelde je je na afloop?

"Ik voelde me opgelucht. Daarna leeg en heel erg moe; dat duurde wel een paar maanden. Ik dacht wel 'ik heb het geflikt'. Maar ik was niet trots."

Oh, wat jammer.

"Ja, dat vind ik zelf ook, daar krijg ik van Jessica ook voor op m'n donder. Maar ik laat het succes niet binnenkomen. Het is alsof er ergens in een kast een medaille hangt; ik voel het niet echt. Ik ben heel blij dat het goed is gegaan, maar ik heb een jaar lang zo in spanning gezeten, ik was doodsbenauwd dat het me niet zou lukken. De opluchting overheerst."

Al heeft ze sommige complimenten gelukkig wel onthouden. "Een van de opvallendste was: 'Ik vond jou altijd wel leuk, maar mijn zwager had zo'n hekel aan jou, die vond je zo links en lesbisch, maar tijdens die Oudejaars vond hij je toch wel goed.' Kijk, dat vind ik fijn: dat ik cabaret voor iederéén maak. Mijn zaal is een zaterdagmiddag in de Ikea, alles en iedereen door elkaar. Daar ben ik wél trots op."

De Breij had expres geen plannen gemaakt voor ná de Oudejaars. "Er is een joods bijgeloof dat je niet de babykamer mag inrichten voordat het kind geboren is; daarom zetten ze alle babyspullen in de kamer ernaast. Zo dacht ik: eerst dit maar goed doen. Als de conference mislukt was, had ik mezelf moeten herpakken."

Maar nu ontstond er al gauw ruimte voor iets nieuws, een eerste idee voor een voorstelling. Dat komt bij De Breij altijd voort uit een 'persoonlijke worsteling', een urgent probleem waarvoor ze een oplossing zoekt. "Dat klinkt zwaar, maar zo voelt het echt."

Waar worstel je nu mee?

"De wereld wordt gedomineerd door mensen die ik niet met de macht vertrouw. Dáár worstel ik mee. Vroeger als kind dacht ik: mijn ouders zijn lief, Sinterklaas is nog liever, de leider van het land moet wel het allerliefst zijn. Dat leek me logisch. Maar helaas.

"Toch zijn deze leiders er door óns neergezet. De geschiedenis heeft uitgewezen dat het uiteindelijk ook aan ons is om ze weer weg te krijgen. Maar ik krijg Trump niet het Witte Huis uit getwitterd in mijn eentje... "

Lig je daar echt wakker van?

"Ja. Niet elke nacht natuurlijk, maar toen Trump was gekozen heb ik wekenlang slecht geslapen. Ik voel niet zoveel onderscheid tussen mijn persoonlijke leven en de wereld. Ik wil niet onverschillig denken: Trump, Poetin, wat maakt het uit, één pot nat; van zo'n houding krijg je wereldoorlogen.

"En ja, oorlog is mijn oerthema, ik weet ook niet waarom dat me zo interesseert, er zit geen heftige familiegeschiedenis onder. Maar ik ben van kinds af aan gefascineerd geweest door de Eerste en Tweede Wereldoorlog, ik las er alles over. Niet voor niets is de eerste zin van mijn bekendste lied 'Als de oorlog komt'. Dat is een heel persoonlijke tekst."

De meeste mensen zullen denken: ach, we zien wel.

"Ja. Maar ik ben aan het onderzoeken: wat gebeurt er als je wél iets doet? Zo kom ik uit bij de revolutie: hoe begint die? Hoe krijg je als eenling een beweging op gang en is dat niet gevaarlijk en eng?

"Daar heb ik de afgelopen maanden over nagedacht en veel over gelezen. Vandaar al die boeken over revoluties op mijn tafel. Ik spreek ook allerlei mensen over het onderwerp, historici, journalisten die revoluties in verschillende landen hebben verslagen. Misschien levert zo'n gesprek of zo'n boek maar één zin op in mijn conference, maar ik heb voor een voorstelling altijd zo'n dikke onderkant nodig, een grondig onderzoek. Zo verdiepte ik me voor 'Teerling' in de ruimtevaart en heb ik voor de Oudejaarsconference verschillende asielzoekerscentra en vluchtelingenkampen bezocht.

"Mijn drijfveer als cabaretier is: mijn enorme behoefte om deze tijd te begrijpen. Dat is per definitie onmogelijk; tijdens de Verlichting zei ook niemand: 'Nu begint de Verlichting'. Maar ik probeer het toch."

Is Nederland ook toe aan een revolutie?

"Nee, dat denk ik niet, maar ik heb wel het idee dat we in een interbellum zitten, dat we met z'n allen staan te wachten en te kijken wat er gebeurt. Dat doe ik in elk geval en dat bevalt me helemaal niet.

"Overigens wordt mijn revolutie geen bloederige, hoor, al zal mijn voorstelling zeker ook oncomfortabel en ongemakkelijk zijn. Maar uiteindelijk wil ik wél dat het gezellig is. Zo ben ik gewoon, ik hou van gezelligheid, ik heb besloten me daar maar niet voor te schamen."

Sta je straks anders op het podium dan voor de Oudejaarsconference? Steviger?

"Wel met een geruster gevoel. Voor de Oudejaars dacht ik dat er een magisch samenspel van factoren was dat maakte of iets goed werd of niet. Nu weet ik: als ik er genoeg tijd en energie in stop, dan kán ik het ook. Hoewel ik nog steeds kan miskleunen, hoor. Het kan altijd gebeuren dat je onder een kaasstolp ten onrechte hebt bedacht dat iets heel erg leuk is."

Voel je je een diva?

"Nee, ik denk eerder: ik begin pas, nu moet ik het waar gaan maken.

"Dat moet sowieso in het theater, je moet alles geven wat je hebt, elke avond iets aangaan met het publiek en zeker niet denken: 'Leuk hè, mensen, om bij mij te zijn'. Ik wil spelen zoals een kind brandweerman speelt: ik wil het niet acteren, ik wil die brandweerman zijn.

"Als dat niet lukt, als een voorstelling niet helemaal waarachtig was, ben ik ontevreden. Daar ben ik door de jaren heen strenger in geworden, niet makkelijker. Als we in de coulissen staan voordat we op moeten, de bandleden en ik, zeggen we vaak tegen elkaar: deze mensen hebben het nog nooit gezien. Het is voor het eerst. Zo moet je blijven spelen."

• Wie is Claudia de Breij?

Claudia de Breij (1975) werd afgewezen voor de Amsterdamse Kleinkunst Academie en ging daarna op eigen kracht verder. Ze maakte radio- en tv-programma's en debuteerde als cabaretière met 'De wilde frisheid' (2002-2003). Daarna maakte ze nog zes theatervoorstellingen én de Oudejaarsconference 2016. Voor 'Hete vrede' (2009-2011) kreeg ze de cabaretprijs Poelifinario. Uit die voorstelling komt ook haar lied 'Mag ik dan bij jou', dat uitgroeide tot een enorme hit (ook op begrafenissen). Samen met haar vrouw Jessica van Geel schreef ze de bestseller 'Neem een geit en andere levenslessen' (2015). Aanstaande zondag is De Breij de laatste Zomergast van dit seizoen (NPO 2, 20.15 uur). Met haar nieuwe voorstelling 'Nu' toert ze vanaf 20 oktober door het land, samen met haar vaste componist en pianist Sander Geboers.

• Hoe maak je een grap?

"Een leuke grap gaat over iemand die een hogere status heeft dan jij", zegt Claudia de Breij. "Alleen dan valt er iets te bevechten." Dus drijft zij graag de spot met Mark Rutte. In haar voorstelling 'Teerling' (2014-2015) laat ze de premier tijdens een Kamerdebat vragen: "Mevrouw de voorzitter, mag ik éven van bil? Even de druk eraf?"

Je kunt over álles grappen maken, vindt de cabaretière. "Ik vind een grap niet snel te grof. Stelregel is wel: je moet 'm ook durven maken als je weet dat diegene in de zaal zit. Anders vind ik het goedkoop en flauw. Je moet voor je eigen grap stáán." Een andere wetmatigheid is dat een grap "als je 'm uitkleedt altijd een omkering van de werkelijkheid is." Zo reflecteert ze in haar Oudejaarsconference op het Europese vluchtelingenbeleid: "Opvang in de regio, dat klinkt zo gezellig, als kamperen bij de boer, koe knuffelen, tongen met Yvon Jaspers."

Vaak vallen grappen De Breij gewoon in. Daarna moet ze er soms nog aan werken, "zodat ze net zo leuk zijn om te horen als ze klinken in mijn hoofd." De exacte formulering is belangrijk, de clou mag pas aan het einde komen. Zo fantaseert ze in 'Hete vrede' dat er ineens een onbekende, knappe, zwarte man in paardrijbroek op haar begrafenis verschijnt. Met een dramatisch gebaar gooit hij één rode roos op haar kist, waarna de mensen fluisteren: 'Maar zij hield toch helemaal niet van paardrijden?" "Dat is veel beter dan 'paardrijden, maar daar hield zij toch helemaal niet van?' Dan zit je je eigen lachmoment in de weg."

De Breij's vrouw Jessica van Geel, fungeert als 'poortwachter': zij houdt de slechtste tegen en bedacht zelf die van het 'rijsthappen'. In de Oudejaarsconference vertelt De Breij dat zij 'ontzettend gedieet' heeft, 'dat is wettelijk verplicht als je gaat trouwen', waardoor ze op haar huwelijksdag zó uitgehongerd was dat ze almaar rijstkorrels uit de lucht probeerde te happen.