Charlie's plan voor een betere wereld

Een jaar na de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo plaatst het Franse satirische tijdschrift een afbeelding van God op de cover. En wel als een waanzinnige, wrede, bebaarde figuur met een kalasjnikov op z'n rug en het pas vergoten bloed nog aan de mouwen. 'De moordenaar loopt nog steeds vrij rond', luidt de bijbehorende tekst.

Deze keer dus geen beledigingen aan het adres van de profeet Mohammed. Charlie Hebdo lijkt z'n religiekritiek met deze plaat te verbreden tot het monotheïsme in het algemeen en looft in een redactioneel commentaar het secularisme. Wat vinden nieuwe elftalspeler Mohamed Ajouaou en Bas van der Graaf van de cover?

Mohamed Ajouaou, universitair docent Islam aan de Vrije Universiteit te Amsterdam (zie kader): "Nou, als je moslims wilt raken, kun je veel beter de profeet Mohammed afbeelden dan God. Hoewel de profeet dus een gewoon mens is, ligt dat veel gevoeliger. Het gaat dan niet eens zozeer om het afbeelden op zich, maar om de manier waarop hij wordt afgebeeld, namelijk in beledigende zin.

"Het beledigen van personen en van elkaars historische symbolen ligt in de islam uiterst gevoelig. Precies hetzelfde zie je met de weer buitengewoon actuele strijd tussen sjiieten en soennieten. De sjiieten hebben Ali, de vierde kalief en schoonzoon van Mohammed, hoog in het vaandel staan. De soennieten hechten een groter belang aan de eerste kaliefen Omar, Othman en Aboe Bakr, die de profeet niet opvolgden door bloedverwantschap maar via stamtradities (soenna).

"Vanaf het eerste begin van de islam zijn beide groeperingen van mening dat de andere groep hun belangrijkste historische symbolen beledigt. Het beledigen van historische personen lijkt dus nog belangrijker dan het beledigen van God."

En, wat vinden jullie? Snijdt deze religiekritiek hout?
Ajouaou: "De redactie schrijft er in z'n commentaar bij dat de wereld beter af zou zijn zonder religie. Ik heb er echter geen vertrouwen in dat hun alternatief - een seculier, door de verlichting bepaald wereldbeeld - een garantie is voor een vreedzame maatschappij. De geschiedenis leert dat geweld net zozeer kan voortkomen uit de atheïstische hoek als uit religieuze. Ik vind het problematisch om het atheïsme of het secularisme te verheffen tot een superieur wereldbeeld, zoals ook de moslimextremisten dat doen met hun wereldbeeld. De kunst van samenleven is dat religieuzen en niet-religieuzen elkaar accepteren en niet elkaar een plaats in de samenleving ontzeggen."

Bas van der Graaf, predikant van de Jeruzalemkerk in Amsterdam (PKN), onderschrijft de gedachte dat niet zozeer religie, maar 'het verabsoluteren van één bepaald idee' het punt is waar het mis gaat. "En inderdaad, in de geschiedenis zijn er verschillende ideeën verabsoluteerd die tot groot geweld hebben geleid. Dat noemen we dan fundamentalisme en dat heb je in allerlei vormen. Overigens erken ik wel dat de gedachte van 'één God' zo'n verabsoluteerd idee kan worden. Als christen steek ik wat dat betreft de hand in eigen boezem. En ik zie dat ook andere theologen volop reflecteren op de rol van geweld in het geloof.

"Ja, er staan teksten in de Bijbel die gewelddadig zijn, of als ze letterlijk en los van context gelezen worden, oproepen tot geweld. Maar er staan zoveel dingen naast die het geweld nuanceren, dempen en corrigeren. Het gaat pas mis als je geweldsteksten letterlijk, één op één gaat toepassen op de wereld vandaag.

"Tegelijk is het belangrijk in het christelijk geloof dat het niet puur monotheïstisch is, maar dat we in een drie-enige God geloven: Vader, Zoon en Geest. Denk bijvoorbeeld aan de dood van Jezus. Een uiterst gewelddadig gebeuren. In klassieke zin opgevat betekent Jezus' kruisdood dat het geweld een plek gekregen heeft in God zelf. Het is iets dat zich afspeelt tussen de Vader en de Zoon.

"Het wonderlijke ervan is dus dat God het geweld op zichzelf laat neerkomen. In de christelijke praktijk is het geweld dan ook veel meer naar de achtergrond verdwenen en draait het om het geven van liefde. In dat omgaan met geweld heeft de islam haar eigen opdracht. Ik vermoed wel dat de uitdaging voor de islam nog wat groter is om te voorkomen dat geweld een te grote plek krijgt."

Ajouaou pakt direct de handschoen maar op en voert een pleidooi voor wat hij de 'seculiere moslim' noemt. "Negentig procent van alle mensen die islamitisch zijn opgevoed, noemt zichzelf nog altijd 'moslim'. De vraag is dan alleen: 'wat is een moslim?' Die zijn dus echt niet allemaal orthodox of radicaal. Daar zitten heel veel seculiere moslims tussen. Ja, ze gaan naar de moskee en ze geloven in God en wellicht ook in andere bovennatuurlijke machten. Maar het seculiere zit hem niet in de geloofspraxis. Het zit hem in de vraag: ben je tolerant, hoe ga je om met iemand die anders denkt, ben je rationeel? Het blijven gelovigen, maar ze delen de waarden van andere Europeanen en zelfs van de atheïsten.

"Het secularisme dat Charlie Hebdo verkondigt sluit deze mensen uit en dat is jammer, want daarmee sluit je bondgenoten uit. De Franse laïcité biedt een heel versmald secularisme. Vele theologen, schrijvers, kunstenaars, activisten en journalisten die afkomstig zijn uit moslimlanden pleiten voor secularisme binnen de islam, zonder het geloof aan te vallen. Ik vind dat geen slechte zaak.

"Ben je dus bereid universele normen en waarden, zoals de mensenrechten, democratie en gelijkheid te onderschrijven? Vaak wordt namelijk gezegd dat dat westerse zaken zijn, maar ik denk echt dat ze universeel zijn. Je houdt je eigen levensbeschouwing, maar je onderschrijft tegelijk de dingen die ons als samenleving verbinden."

Dat klinkt toch een beetje als: 'moslims zijn oké, zolang ze hun geloof maar thuislaten'.
Ajouaou: "Dat hangt ervan af. Moslims en andere gelovigen kunnen zeker hun geloof op een gepaste manier uitdragen. Maar pas op met te veel claims. Ik vind bijvoorbeeld dat moslims terughoudend moeten zijn met hun claims om op het werk te mogen bidden of anderszins in de openbare ruimte gebedsplaatsen op te eisen. Soms kan dat niet. In tegenstelling tot christenen is het voor moslims nieuw om zich als gelovige te bewegen in een seculier publiek domein. Ze weten ook vaak niet wat wel en niet geldt als publiek domein en wat je daar kunt maken. Je weet ook nooit met wat voor type moslim je te maken hebt. Bij christenen weet je direct: dit is een Jehova's getuige, dit is een SGP'er, dit is een remonstrant. Bij moslims weet ik het nooit."

Maar akkoord, de cover. Nog één keer heel kort: wat vinden we ervan?
Ajouaou: "Ik mis elke nuancering. Het geweld zit 'm niet in de conceptie van God, niet in de Koran, maar in bepaalde groepen mensen met een ideologie. Ze kunnen hun pijlen beter richten op de uitwassen van religie en niet op religie in het algemeen. Dat is een grote inspiratie en steun voor veel mensen."

Van der Graaf: "Deze cartoon versimpelt de werkelijkheid zo sterk dat hij in dezelfde valkuil valt als de tegenstanders tot wie hij gericht is. Die versimpelen de werkelijkheid net zo."