Chalcedon toch meer dan een misverstand
Van een onzer verslaggeefsters GRONINGEN - De eerste keer in de geschiedenis dat een meningsverschil onder christenen zo diep ging, dat het de oorzaak werd van de uittocht uit de kerk van aanzienlijke geloofsgemeenschappen, was na het concilie van Chalcedon (451). Nu, vijftien eeuwen later, zijn deze orientaals orthodoxe kerken volop bezig zich te verzoenen met hun tegenstanders, die inmiddels zijn opgesplitst in talloze kerken.
Verleden week gaven de orientaalse kerken, waarvan de Egyptische kopten het grootst zijn, in Driebergen een gezamenlijke verklaring uit met de protestantse kerken die verenigd zijn in de Warc (World association of reformed churches). Bij die gelegenheid werd de indruk gewekt dat 'Chalcedon' voornamelijk zou zijn terug te voeren op een misverstand. Het ging in 451 om de eenheid van de persoon van Christus, en eeuwenlang zou het verkeerde woord voor één zijn gebruikt bij de uitleg van het standpunt van de orientaalse christenen.
Prof. dr. J. Roldanus, kerkhistoricus aan de Rijksuniversiteit Groningen, verzet zich tegen deze al te simpele voorstelling van zaken. Chalcedon nu lacherig afdoen als een misverstand banaliseert dit stuk kerkgeschiedenis ten onrechte, vindt hij. De kwestie hoe Jezus tegelijk God en mens kan zijn is heel wezenlijk voor orientaalse christenen. Hoezeer deze vraag hun geloof bepaalt blijkt wel als je praat met bijvoorbeeld syrisch-orthodoxe vluchtelingen, vertelt hij. Ze spreken over Nestorius en diens verwerpelijke ideeën met dezelfde afschuw als sommige orthodox-calvinisten nog over de tegenstanders van Calvijn.
“Bij ons in het westen gaat het er veel meer om wat Jezus voor ons gedaan heeft, en hoe, maar in het oosterse christendom is heel belangrijk hoe in de persoon van Christus het goddelijke en het menselijke samenkomen”, doceert Roldanus. Die vraag is voor hen zo belangrijk, omdat de manier waarop God in Jezus werkte alles te maken heeft met de manier waarop wij mensen verlost kunnen worden.
Om Chalcedon te begrijpen is het nodig te weten dat er in die tijd een sterke opvatting heerste, met name in Constantinopel en Antiochië, dat de twee kanten van Jezus, de goddelijke en de menselijke, sterk van elkaar onderscheiden konden worden. Men zag in Jezus een groeiproces, waarbij het menselijke zich in zijn leven steeds meer naar het goddelijke heeft gevoegd. Wie deze opvatting niet deelden waren bang dat Jezus zo in twee personen werd opgesplitst. Zij beklemtoonden vooral diens eenheid en gingen er vanuit dat die al vóór de geboorte, bij de conceptie, tot stand was gekomen. Vertegenwoordigers van deze stroming waren vooral in Alexandrië te vinden.
Hardhandig
Zoals dat vaker gaat bij kerkstrijd, had het uit de hand lopen van de kwestie heel veel te maken met personen. Het was de ene onverzoenlijke patriarch tegenover de andere. Cyrillus van Alexandrië (Jezus is al vanaf de conceptie goddelijk) zette de extreme patriarch van Constantinopel, Nestorius, aanhanger van de Antiocheense richting, op hardhandige wijze buitenspel. Vervolgens schoof hij met de geestverwanten van Nestorius om de tafel om verzoening te bereiken. Dat lukte met de 'Formule van vereniging' uit 433. Beide partijen deden water bij de wijn. Cyrillus liet de uitdrukking 'één natuur' vallen, zijn opponent accepteerde de eenheid in de persoon van Christus. Daarmee had de kous af kunnen zijn, maar na de dood van Cyrillus werd de zaak opnieuw op de spits gedreven. Nu verscheen de monnik Eutyches op het toneel. Deze ging, onvoorwaardelijk gesteund door Cyrillus' opvolger, de goddelijke kant van de ene natuur van Christus zo benadrukken, dat Christus' menselijke kant nooit meer gelijk kon zijn aan ons mens-zijn. De zaak liep zo hoog op dat uiteindelijk de paus van Rome zich ermee ging bemoeien. Het concilie van Chalcedon werd bijeengeroepen met de bedoeling orde op zaken te stellen. De terminologie die paus Leo voorstelde om de kwestie op te lossen, werd uiteindelijk de uitweg van Chalcedon. Hij stelde een definitie van de eenheid voor, die ruimte liet vopor zowel de goddelijke als de menselijke eigenschappen. De partij van Eutyches bleef dit zien als een opsplitsing van de persoon van Christus.
Natuurlijk speelden niet alleen deze ingewikkelde leerstellige tegenstellingen een rol. Er kwam ook een flinke portie politiek bij. Alexandrië verzette zich tegen Constantinopel, dat als hoofdstad van het Oostromeinse rijk wereldlijke en kerkelijke macht uitoefende. Tegen die dominantie van de grieks-hellenistische cultuur zetten zowel de Kopten als de Westsyriërs en de Armeniërs zich af; binnen een eeuw leidde dit tot definitieve afscheiding.
De orientaalse kerken hebben na Chalcedon eeuwenlang in een soort isolement geleefd, mede doordat zij onder islamitische heerschappij kwamen, waar zij de laatste anderhalve eeuw pas enigszins uit tevoorschijn komen. Prof. Roldanus schrijft het ook aan de invloed van de oecumenische beweging toe dat zij zich nu zo erkend en serieus genomen voelen, dat ze het aandurven over oude geschilpunten heen naar nieuwe eenheid te zoeken.
Uitweg
Chalcedon was bedoeld om een uitweg te bieden uit een hoog opgelopen conflict. Daardoor heeft de genomen beslissing zowel in het oosten als in het westen veel gezag gekregen. Misschien wel meer dan het concilie zelf bedoelde, aldus prof. Roldanus. Het zag zichzelf meer als een nadere uitleg van een vorig concilie, nl. dat van Nicea. Teruggrijpen op het compromis uit 433, zoals verleden week in Driebergen gedaan werd, kan een opening bieden om afstand te nemen van een leer die de orientaalse christenen eeuwenlang van andere christenen gescheiden heeft gehouden.
