Brussel, kijk ook naar de voordelen van migratie

Lees hier deel 1, deel 2, deel 3, deel 4 en deel 5 uit de serie.

Drie keer probeerde de 33-jarige Yancouba 'Beres' Camara, manager van een kleine lodge in de eveneens kleine ex-dictatuur Gambia, een visum voor Zweden te krijgen. Drie keer mislukte dat. Camara mag als Gambiaan 129 landen van de 195 in de wereld niet zomaar in. Ter vergelijking: voor een Nederlander zijn er maar 22 landen op de aardbol moeilijk toegankelijk, verder ligt bijna de hele wereld open. Toch gaan Afrikanen, even goed als Europeanen, de grens over. Dat doen ze voor het overgrote deel van het ene naar het andere Afrikaanse land, maar ook naar Europa. Soms omdat ze moeten vluchten, soms omdat ze op avontuur willen, maar meestal omdat ze willen werken.

Terwijl de EU een steeds hogere muur opwerpt, vinden Afrikaanse migranten via de achterdeur hun weg. En die achterdeur wordt steeds veplaatst. Voorheen kwamen West-Afrikanen via de Canarische Eilanden. Sinds die route is afgesloten, gaat de tocht via de Sahara, Libië en de Middellandse Zee naar Italië. Een tocht die, naarmate er door de EU ook onderweg al meer versperringen worden opgeworpen, steeds gevaarlijker wordt. Na de duizenden doden op zee, is nu de woestijn langzaam in een massagraf aan het veranderen.

Brussel lanceert het ene na het andere kostbare plan om de migranten van het Europese vasteland te weren. Operaties om smokkelaars aan te pakken, gedragscodes voor ngo's zodat ze niet langer als 'taxiservice' werken voor migranten op zee, miljoenendeals met doorvoerlanden zoals Niger om als Europese grenswacht op te treden, trainingen voor de Libische kustwacht. Het jongste plan: stoppen met de export van rubberboten vanuit Europa om het werk van smokkelaars te dwarsbomen. Maar ook dit zal migranten niet tegenhouden, zeggen drie Afrikaanse experts. Europa doet er volgens hen beter aan een stap terug te doen en een nuchtere visie te ontwikkelen. Zij geven Europa drie tips om op een andere manier naar Afrikaanse migratie te kijken.

Tip 1: Laat de paniek varen en kijk naar de realiteit

"De Europese Unie reageert hysterisch", als je het Rahmane Idrissa vraagt. De migratie-expert uit Niger aan de Duitse Universiteit van Göttingen is van mening dat het debat in Europa emotioneel en niet rationeel wordt gevoerd. Dat begint volgens hem al bij de status die Europa zichzelf toedicht. "Europa ziet zichzelf als het paradijs. Maar het is gewoon dichtbij voor West-Afrikanen. Tussen de migranten die Italië weten te bereiken, zie je geen mensen uit bijvoorbeeld Malawi of Zimbabwe want die kunnen naar bijvoorbeeld Zuid-Afrika om te werken. Als China voor mensen uit Senegal makkelijker te bereiken zou zijn geweest dan Europa, was dat misschien wel een veel aantrekkelijker bestemming geweest voor arbeid."

Europa is volgens hem vooral bang dat de eigen welvaartsstaat wordt aangetast door een invasie van Afrikaanse migranten. "Maar de EU doet er beter aan de paniek te laten varen en eens rustig naar het fenomeen van migratie te kijken", vindt Idrissa. "Want migratie is vooral heel normaal. Mensen reizen nu eenmaal, om allerlei redenen. Het enige wat abnormaal is, zijn vluchtelingen; die vertrekken noodgedwongen vanwege een extreme situatie. Maar alle andere migratie behoort tot de normale gang van zaken. Europeanen gaan naar Afrika, denk aan de duizenden die voor vrijwilligerswerk of vrijwilligersvakanties naar Afrika komen. Of de duizenden die langer migreren om bij instituten, multinationals of binnen de hulpindustrie te werken. Maar die mensen noemen we expats en geen migranten. Terwijl ze niet verschillen van de West-Afrikanen die willen werken in Europa." Dat onderscheid in taal voedt de hysterie rond het migratiedebat en vertroebelt de blik op een realistische benadering, aldus Idrissa.

"Daardoor richt de politiek zich op angst in plaats van realisme", voegt Akinyinka Akinyoade toe. En de realiteit is volgens de Nigeriaanse demograaf aan het Afrika Studiecentrum in Leiden dat Afrikaanse migratie bij uitstek 'niet lineair' is. "Afrikanen, binnen en buiten Afrika, migreren circulair. Dat wil zeggen dat ze meestal niet permanent migreren maar bijna altijd weer teruggaan naar huis. Dat ondergraaft het idee dat veel Europese politici kiezers meegeven; dat de Europese welvaart, cultuur en identiteit bedreigd worden door de komst van Afrikanen. Want de meesten willen geld verdienen, studeren of ideeën opdoen om daar thuis iets mee te doen."

Volgens Akinyoade moet Europa ook veel beter kijken naar de oorzaken van de plotselinge toename van het aantal mensen dat naar Europa trekt. Volgens de demograaf heeft dat niet alleen met armoede in Afrika te maken maar vooral met de chaos in Libië. Van eindbestemming waar werk was voor veel Afrikanen bezuiden de Sahara, is het Noord-Afrikaanse land een doorvoerhaven geworden. "Een plek waar je nu zo snel mogelijk moet zien weg te komen door de wetteloosheid."

Vóór de val van Kadafi reisden veel West-Afrikanen heen en weer naar Libië om daar tijdelijk als bouwvakker of huishoudelijke hulp te werken. Nu Libië steeds gevaarlijker wordt, zitten ze vast. "De meesten besluiten niet de inmiddels helse tocht terug door de Sahara te volgen naar huis. Want mochten ze weer naar Libië willen dan is de kans groot dat ze, door de deals tussen Niger en Europa, worden opgepakt en in de cel belanden. Dus zetten ze hun kaarten liever op de reis noordwaarts over de Middellandse Zee naar Europa. Je kunt Italië gewoon zien liggen vanaf de haven. Dan kies je niet voor een potentieel dodelijke rit terug door de Sahara met de kans dat je niet meer terug kunt. Dus wil Europa iets aan migratie doen, dan moet het vooral ook aan stabiliteit in Libië werken."

Tip 2: Stop met repressie, open de voordeur

Met de hordes die ze opwerpt, lijkt Europa te hopen dat zij invloed kan uitoefenen op de beslissingen die mensen elders nemen. Maar zo werkt het niet, zegt Antony Otieno Ongayo, migratie-expert aan de Universiteit Utrecht. "Ad hoc", noemt hij de Europese reactie op irreguliere migratie vanuit Afrika. "Elke keer als er een boot zinkt, kondigt Europa een maatregel af, maar een structurele oplossing komt er niet."

En de reactie concentreert zich enkel op barricades en geld. "Maar als een ziekte door verschillende virussen wordt veroorzaakt, kun je het niet met een medicijn af. Er moeten verschillende medicijnen op verschillende fronten worden gegeven. De conflicten in Afrika zijn één van de virussen. Een ander virus is de uitbuiting door westerse bedrijven die mensen wegdrijft. En hoe gaan we om met regeringen die instabiliteit veroorzaken? Soms blijft Europa zulke leiders steunen."

Daarbij vergeet Brussel volgens Ongayo te kijken naar de mensen om wie het gaat; er wordt simpelweg niet geluisterd naar of gesproken met Afrikanen. "Als Frontex (de Europese organisatie voor grensbewaking, red.) probeert een 'lek' te dichten, zal ergens anders een nieuw lek ontstaan."

Zo is de Libië-route ontstaan, zeggen alle drie de experts. "Doordat de route via de Atlantische Oceaan werd afgesloten, trokken mensen door de Sahara", zegt Idrissa. "Vergelijk het met marihuana. Als dat wordt verboden, zoeken mensen naar ondergrondse kanalen om het te kopen en verkopen. Je krijgt juist meer controle als je het probeert te reguleren in plaats van het te onderdrukken."

Migratie-experts over de hele wereld roepen al tijden in koor dat politici niet naar ze luisteren als ze zeggen dat migratie gewoonweg niet te stoppen is. Dat zeggen ook Idrissa, Akinyoade en Ongayo. Ze adviseren om arbeidsmigratie te reguleren in plaats van tegen te houden.

Bijvoorbeeld door tijdelijke werkvergunningen af te geven aan mensen die kunnen werken binnen sectoren in Europa waar een tekort aan arbeidskrachten is. Zodat Afrikanen de mogelijkheid hebben het vliegtuig te pakken in plaats van een smokkelaar te betalen voor een gevaarlijke reis over zee. "Europa moet ophouden te verkondigen dat er een invasie op gang komt als alle zichtbare en onzichtbare hordes worden weggehaald", zegt Idrissa. "En voor bewijs hoeven politici alleen maar naar het recente verleden te kijken. Tot de jaren negentig van de vorige eeuw konden veel West-Afrikanen zonder visum naar Europa komen. Toch was er geen sprake van een invasie, een woord dat Europese politici nu wel makkelijk in de mond nemen."

Akinyoade zag in zijn directe omgeving het effect van visumplicht. "In 1986 werd visumplicht voor Nigerianen ingevoerd voor ex-overheerser Engeland, waar veel Nigerianen decennialang heen gingen om te werken of studeren. Mijn vader studeerde daar en tot die tijd kon mijn moeder hem geregeld opzoeken. Daarna niet meer. Mijn neef zat toen in de Verenigde Staten. Hij reisde hij op en neer, kwam altijd terug met ideeën of spullen waar hij in Nigeria wat mee kon. Maar na 1986 werd hij bang dat ook de VS niet meer vrij toegankelijk zouden zijn voor hem en besloot hij te blijven. Hij is inmiddels Amerikaan."

Als er relaxte visumregels waren geweest, was zijn neef heen en weer blijven reizen, denkt Akinyoade. "Afrikanen keren bijna altijd terug naar hun thuishonk. Al was het maar omdat onze moeders geen schoondochter willen die hun zoon rauwe groenten voorschotelt", vervolgt hij lachend.

De obstakels die Brussel opwerpt, geven veel West-Afrikanen het gevoel dat ze nog maar één laatste kans hebben om Europa te bereiken, zegt Idrissa. "Dus proberen ze dat nu ook met man en macht en met alle risico's van dien te doen. De toename van Afrikaanse migranten heeft dus ook te maken met het averechtse effect van het EU-beleid: het schrikt niet af maar trekt juist aan."

Tip 3: Kijk ook naar voordelen van migratie, voor Afrika én voor Europa

Geografisch heeft Europa een unieke positie, zegt Ongayo, "en dat zie ik als iets positiefs". Want Europa mag volgens hem wel eens het voordeel van migratie in gaan zien. "Ik ben geboren in Kenia, heb de Zweedse nationaliteit en werk nu in Nederland. Ik draag bij in Nederland omdat ik hier wetenschappelijk onderzoek doe, maar ook omdat ik hier belasting betaal. Tegelijkertijd help ik Kenia. Ik betaal schoolgeld voor een aantal kinderen, maar ook medicijnen voor verschillende mensen. Bovendien ondersteun ik vanuit hier mijn moeder van 98 jaar."

En dat geldt heus niet alleen voor hoogopgeleiden, vervolgt Ongayo, die uitvoerig onderzoek deed naar het leven van migranten in Nederland. "Ook de Ghanees die op het Leidseplein hotdogs verkoopt, levert zijn bijdrage. Hij betaalt belasting in Nederland en steunt zijn familie in Ghana. Niemand wil hier blijven, maar als ze dan toch hier zijn, willen ze werken en belasting betalen. Als je wordt belemmerd om te werken, zit je vast en moet er voor je gezorgd worden. En als ze legaal mochten werken, betaalden ze belasting."

Dat de arbeidsmarkt baat kan hebben bij migranten, wordt nog veel te weinig gevoeld in Brussel, beaamt ook Akinyoade. Hij doelt op vergrijzing in Europa en de krimp in landelijke gebieden. "De Italiaanse maffia heeft dat beter door. Die zet migranten in Italië aan het werk in de landbouw. Maar daar komt natuurlijk uitbuiting bij kijken. Als Europa dat legaal zou regelen, was dat voor alle partijen beter. Zelfs Australië, bekend om een zeer streng migratiebeleid, heeft tijdelijke werkvergunningen tijdens het oogstseizoen bijvoorbeeld wel gereguleerd."

Op het Afrikaanse continent zijn de bedragen die Afrikanen in het buitenland naar hun thuisland overmaken een belangrijke en groeiende steunpilaar van de economie: van 265 miljard euro in 2007 naar 400 miljard euro in 2016. Wat Afrikanen in Europa aan hun familieleden overmaken, is drie keer zoveel als wat er aan ontwikkelingsgeld binnenkomt, zo blijkt uit een nieuw rapport van het agrarische ontwikkelingsfonds van de Verenigde Naties. Een deel van dat geld wordt gebruikt om huizen te bouwen, schoolgeld en medische kosten te betalen. En een ander deel wordt nu juist ook nog gebruikt om via de achterdeur te migreren, een reis die niet alleen gevaarlijk, maar ook heel kostbaar is. Een vliegticket is vele malen goedkoper.

"Stel je eens voor wat mensen allemaal met hun geld kunnen doen als ze dat niet uitgeven aan het oversteken van de Middellandse Zee", fantaseert Idrissa. "Dan zouden er zoveel meer ontwikkelingen ter plekke en van onderop kunnen plaatsvinden, dat er wellicht ook minder behoefte is om weg te gaan. Migratie stoppen kan echt niet. Maar reguleren heeft alleen maar voordelen voor zowel Afrika als Europa."

Lees ook de eerdere afleveringen uit deze serie:

Deel 1: Vanuit Gambia naar Europa, dwars door de woestijn

Deel 2: Ooit waren de straten in Kerewan vol leven, nu zijn alle jonge mannen weg

Deel 3: De Sahara-route: tocht naar Europa door de zee van zand

Deel 4: Reddingsoperatie in de Middellandse Zee groeit uit tot wespennest

Deel 5: 'Migratie is als een borst vol moedermelk, waaruit iedereen gretig drinkt'