'Boodschappen doen met de dienstauto is nu ondenkbaar'

Overeem, universitair docent, houdt zich bij de Universiteit Leiden bezig met ethische kwesties. Vandaag presenteert hij met zijn collega Toon Kerkhoff een 'database corruptieschandalen' op een bijeenkomst in Den Haag. Tientallen zaken verzamelden ze, vooral van integriteitskwesties waarbij opeens de normen veranderd bleken.

Neem Bram Peper, oud-burgemeester van Rotterdam. Diens 'bonnetjesaffaire' in de jaren negentig was volgens Overeem eigenlijk het begin van de huidige, strengere normen voor politici. "Destijds was de eindconclusie van een jarenlange juridische strijd dat Peper geen bonnetje te veel heeft gedeclareerd. Diezelfde zaak zou op dit moment, denk ik, een heel andere afloop hebben gehad. Peper zou anno 2015 veel harder zijn afgerekend."

Sobere levensstijl
VVD-fractieleider Halbe Zijlstra wijst er ook vaak op, in verband met de hausse aan integriteitskwesties in zijn partij. Dat wat vroeger heel normaal was nu opeens niet meer kan. Neem het declareren van flessen wijn van 127 euro. Overeem vindt het mateloos interessant. "Toen opeens", zegt hij, "moest Verheijen zeggen dat een dergelijke uitgave 'niet past bij de sobere levensstijl die van een bestuurder verwacht wordt. "In Duitsland en Frankrijk lachen ze daarom. Hoezo horen politici sober te leven?"

Sinds de zaak-Peper is de aandacht voor het gedrag van politici, ambtenaren en bestuurders toegenomen. Sinds 2009 houdt het ministerie van binnenlandse zaken een overzicht bij van schendingen. Leo Huberts en Muel Kaptein, collega's van Overeem aan de Vrije Universiteit en de Erasmus Universiteit, publiceren ieder jaar een lijst van schandalen in Vrij Nederland.

"Daaruit zou je kunnen opmaken dat het het meest mis gaat bij de VVD, want die partij heeft de meeste zaken op zijn naam staan. Denk aan Jos van Rey, Ton Hooijmajers, Mark Verheijen. Maar ik ben er niet van overtuigd dat VVD'ers verhoudingsgewijs vaker over de schreef gaan. De hoge notering van liberalen kan ook veroorzaakt worden doordat zij vaker dan anderen verantwoordelijk zijn voor gevoelige portefeuilles als Financiën en Ruimtelijke Ordening."

Geen clementie
In ieder geval zijn de normen wat betreft declaratiegedrag nogal veranderd. Overeem verwijst naar de zaak van René Roep, burgemeester van Vlissingen, vorig jaar. Roep schafte op kosten van de gemeente vier stoelen aan voor zijn huis, terwijl zijn verhuisvergoeding alleen bestemd was voor tapijt. De publieke opinie was helder: geen clementie. Hoewel hij niet werd veroordeeld, is hij niet meer in functie.

"Het werkt ook weleens andersom", zegt Overeem. "Dat normen niet strenger worden, maar juist slapper." Zoals de loodsenaffaire uit 1966. "Toen werden 98 ambtenaren veroordeeld voor fraude, een recordaantal. "Dat waren mannen van de haven van IJmuiden, die schepen hielpen de haven binnen te varen. Als zodanig kregen ze flinke fooien. Ze hadden niet in de gaten dat ze die moesten weigeren omdat ze ambtenaar waren. Het publiek vond ook dat ze niets verkeerd gedaan hadden. De loodsen zijn veroordeeld, maar een decennium later is het loodswezen geprivatiseerd. Toen mocht het wel."

In de nabije toekomst moet de database verder worden aangevuld, om zo een basis te vormen voor wetenschappelijk onderzoek in binnen- en buitenland. Overeem hoopt dat ook de integriteits-index van Vrij Nederland erin kan worden opgenomen. "Interessant is de verdediging van mensen die de fout in gaan", zegt hij. "Dat bijvoorbeeld Hooijmajers zegt: Ik heb wel veel betekend voor de provincie. Daarmee beroept hij zich van zijn kant weer op bepaalde waarden."