Boekrecensie 'Aan de rand van de wereld' van Michael Pye

De culturele invloed van de Lage Landen reikte ver in de vijftiende eeuw. De Nederlanden en Noord-Frankrijk waren onderdeel van het hertogdom Bourgondië, dat op het toppunt van zijn macht was. In de muziek, de schilderkunst, de architectuur, zelfs in de organisatie van evenementen als toernooien was de invloed tot aan het Spaanse hof merkbaar.

Florentijnen mochten graag mopperen op schilders uit de Nederlanden. "Hun hersenen zitten in hun handen", schreef de Italiaanse schrijver, schilder en uitgever Anton Francesco Doni.

Desondanks was de kunst uit het noorden zeer gewild in Florence. De familie De Medici hing haar pallazo's en buitens vol met werken uit de Lage Landen. De eigen kunstenaars lieten zich door hen inspireren. Een Madonna van Botticelli heeft een Nederlandse stad als achtergrond. Leonardo da Vinci entte een rotspartij in een fantasielandschap op een schilderij van Jan van Eyck .

Schilder en schildersbiograaf Vasari beschouwde diezelfde Van Eyck als de man die de techniek van het werken met olieverf ontdekte. Daartegenover stond de opvatting dat de schilders in Noord-Europa slechts door het bestuderen van Italiaanse vaklui, de Oudheid en topkunstenaars als Michelangelo en Rafaël "konden ontsnappen aan de gevangenis van hun droge, archaïsche en zelfs barbaarse aanpak". Het was allerbei te kort door de bocht.

Laatstgenoemd citaat sluit wel het best aan bij het ingesleten beeld van de jaren tussen 500 en 1500. Tussen de val van het Romeinse Rijk en de Renaissance zou een tijd van stilstand of zelfs achteruitgang liggen, de donkere Middeleeuwen. De beschaving ging ten onder aan de Middellandse Zee en kwam daar pakweg duizend jaar later weer tot leven. Geschiedschrijving brengt de complexe historische werkelijkheid nu eenmaal graag terug tot simpele, eenduidige verhalen. Het sprookje van dienst laat de boerse noorderlingen na hun duizendjarige slaap wakker kussen door charmante en wereldwijze zuiderlingen.

De Britse journalist en historicus Michael Pye nuanceert zulke aannames in zijn pas vertaalde boek 'Aan de rand van de wereld'. Het was geen dooie boel in de Middeleeuwen. Juist in het noordwesten van Europa, op en rond de Noordzee, werd de basis gelegd voor moderne opvattingen over huwelijk en moraal, recht, geld, wetenschap, natievorming en handelscontacten. Aan de rafelrand van de wereld moest de mens, vaak door de barre omstandigheden, zichzelf en zijn maatschappij uitvinden.

Zelfs het modebewustzijn en de zelfstandigheid van vrouwen in de streken rond de Noordzee imponeerden de Italianen.

Cesare Vecellio, een neef van Titiaan, schreef in 1589 met ontzag over Engelse vrouwen "die met hun weelde prijken" en Antwerpse dames "die vanaf een zekere leeftijd alleen uitgaan met een hoed van fijn stro op hun hoofd". Hij signaleerde ook dat zelfs de chicste Hollandse dames "zich bezighouden met handelszaken".

Voor die tijd was het ontzag voor deze regio was lange tijd gebaseerd geweest op vrees. De Noordzee gold als "de zee van de eeuwig durende duisternis".

Aan haar onherbergzame kusten hield de wereld op en eigenlijk ook de wereld van de rede. Reizigers en fantasten dichtten de bewoners daar gruwelijke gewoonten toe, zoals kannibalisme en het aanbidden van draken. Er zouden eenogigen rondwaren en wezens die rondhopten op één voet. Zo'n gebied kon geen bron van beschaving zijn.

Pye is een verteller van de Angelsaksische school. Hij weet verhalen zeer sappig op te dienen en gebruikt daarvoor smakelijke ingrediënten uit een overweldigende hoeveelheid bronnen. Met speels gemak voert de schrijver zijn lezers langs de Friezen en hun monetaire probeersels, de oude Ieren als grondleggers van communicatie, de verder dan hun eigen horizon kijkende Vikingen, de Hanze als vroege multinational, Hollanders als hun nog succesvollere, voor vrijhandel pleitende opvolgers en nog veel meer.

'Aan de rand van de wereld' legt soms ook opmerkelijke verbanden bloot. De burgerlijke autoriteiten konden volgens Pye hun macht aanzienlijk uitbreiden dankzij de pest. Net als terrorisme vandaag de dag, kon de epidemie destijds overal de kop opsteken. Bestrijding of op z'n minst indamming van het gevaar diende als rechtvaardiging voor nieuwe regels, controle en ingrijpen.

Als de auteur stilstaat bij het huwelijks- en erfrecht in de landen aan de Noordzee beperkt hij zich niet tot de Middeleeuwen, maar verwijst hij ook naar de ontwikkeling in later eeuwen.

De grotere voorspoed in het noorden van Europa ten opzichte van de mediterrane streken zou weleens te maken kunnen hebben met de andere, 'moderne' opvattingen die in deze gebieden opgeld deden. Huwelijkspatronen rond de Noordzee - zoals pas op late leeftijd of niet trouwen, wegtrekken uit de streek waar je familie woont - vormden de eerste aanzetten voor financiële markten. Mensen zochten enige zekerheid en hoopten die te verwerven met investeringen, pensioenen en lijfrentes.

Het valt te prijzen dat de historicus Pye niet veilig de reeds door voorgangers gebaande paden volgt. Hij durft een eigen weg te kiezen en stelling te nemen. Zijn beweringen prikkelen om als vaststaand aangenomen historische ontwikkelingen en verbanden nog eens te heroverwegen.

'Aan de rand van de wereld' biedt niet per se hét nieuwe verhaal van de Middeleeuwen als ouverture voor een nieuwe tijd.

Daarvoor staan tegenover de door Pye aangedragen voorbeelden te veel tegengestelde verhalen, die in dit boek niet of nauwelijks aan bod komen. De auteur laat het bovendien bij het schetsen van vage contouren. De dwarse kijk lijkt bij hem te prevaleren boven het onderbouwen van zijn stellingen.

De wereld rond de Noordzee wordt door Pye niet duidelijk begrensd. En wat niet in zijn kraampje te pas komt, laat hij in de meeste gevallen weg. De auteur benadrukt dat zijn boek geen exposé wil zijn van noordelijke superioriteit. Die fout maakt hij inderdaad niet, maar een tikje eenzijdig is hij op z'n minst.

De invloed van Noordwest-Europa op Zuid-Europa krijgt bijvoorbeeld ruim baan, maar over de invloed de andere kant op krijgt de lezer veel minder te horen.

Michael Pye: Aan de rand van de wereld. Hoe de Noordzee ons vormde. (The Edge of the World. How the North Sea Made Us Who We Are) Vertaald door Arthur de Smet, Pon Ruiter en Frits van der Waa. De Bezige Bij Antwerpen; 432 blz. euro29,99

Michael Pye ziet in de streken rond de Noordzee de kraamkamer van de moderne wereld

Hoe het grijze water kleur bracht

undefined