Bill Cosby: pionier, moraalridder, verdachte

Als het college tv-geschiedenis van hoogleraar Robert Thompson aan de jaren tachtig toe is, kan hij er niet omheen. Hij laat zijn studenten kijken naar de eerste aflevering van 'The Cosby Show'. Maar daarna springt hij ruim dertig jaar vooruit en vertoont een aflevering van 'The Carmichael Show'. In de huiskamer van een zwarte familie in 2016 komt hoofdrolspeler Jerrod Carmichael binnen, de stand-up komiek die in de serie zichzelf speelt. Hij heeft kaartjes voor een theater-optreden van zijn grote voorbeeld, Bill Cosby. Wie wil met hem mee? En kan hij het zelf maken, te gaan lachen om iemand die tientallen vrouwen heeft misbruikt?

"Die daarvan beschúldigd is, moeten we natuurlijk zeggen" preciseert Thompson, hoogleraar populaire cultuur aan Syracuse University in de staat New York. Maar nu tientallen vrouwen zich hebben gemeld met hetzelfde verhaal (hoe de acteur hen met pillen verdoofde en vervolgens zijn gang ging) lijkt er weinig twijfel meer te bestaan dat de man die met zijn serie over een sympathiek zwart Amerikaans gezin de eretitel 'Amerika's pappa' verdiende, in werkelijkheid een akelige figuur is.

En dat laatste restje twijfel kan verdwijnen als een jury in Norristown, bij Philadelphia, Cosby (79) schuldig verklaart aan één geval, in een proces dat vorige week begon. "Voor de meeste van mijn huidige studenten is dat het enige dat ze van hem weten", zegt Thompson. "The Cosby Show hebben ze nooit gezien."

Het begin

Maar ze moeten hem zien, al is hij sinds een paar jaar voor Amerikaanse tv-zenders taboe. Cosby is tv-geschiedenis, glorieuze geschiedenis. Thompson: "Hij was een van de twee hoofdrolspelers in de serie 'I Spy'. Een Afro-Amerikaanse ster, niet in een komedie, niet als muzikant, maar in een dramatische rol, als een romantische leading man, die is afgestudeerd aan Princeton; dat was een doorbraak."

En het was nog maar het begin. De 'Bill Cosby Show' volgde, over een leraar en basketbalcoach op een middelbare school. Een tekenfilmserie voor kinderen: 'Fat Albert and the Cosby Kids' En dan 'The Cosby Show', over dokter Heathcliff Huxtable en zijn gezin. Een verpletterend succes: "Vijf jaar op rij het best bekeken, dat was tot dan toe nog maar één keer gepresteerd. Hij trok de kijkcijfers op van programma's die daarna geprogrammeerd stonden. 'Cheers' ging van nummer 43 of zoiets naar nummer twee!" En ondertussen werden serieuze zwarte acteurs op de televisie gewoon.

Wat Thompsons studenten van Cosby kunnen leren: "Er zijn veel gevallen waarin mensen die heel slechte dingen hebben gedaan, ook belangrijke bijdragen hebben geleverd aan de cultuur." Hij noemt Roman Polanski, die – ook met behulp van pillen – een dertienjarig meisje misbruikte. De drankzuchtige Ernest Hemingway, de opiumverslaafde Samuel Coleridge, ze maakten mooi werk, 'terwijl hun keuzen in het leven toch niet zijn wat we onze kinderen willen voorhouden.'

Acceptatie in de bredere cultuur

Liever zullen de meeste mensen hen het brave bestaan in de gegoede middenklasse toewensen dat arts Heathcliff and advocaat Clair Huxtable leidden in The Cosby Show. Dat ideaal sprak blank en zwart in Amerika aan, en dat was ook de bedoeling. Thompson: "De serie verwierp het zwart zijn niet, je zag het in de kunst aan de muur, je kon het zien in de kleding soms, de muziek die ze draaiden. Maar Cosby wilde het nadrukkelijk een serie laten zijn over een goed functionerende Amerikaanse familie."

Dat was niet alleen een artistieke, maar ook een politieke keuze, zegt Ann duCille. In haar boek over 60 jaar tv-kijken door Afro-Amerikaanse ogen (dat de hoogleraar populaire cultuur aan Brown University bijna af heeft) draagt een van de hoofdstukken de titel 'De herfst van zijn ongenoegen: Bill Cosby, vaderschap en de politiek van acceptatie'. "Hij heet 'Heathcliff'; er komt in de serie geen 'Jamal' voor, geen 'Tyrone'. Zwart zijn stond niet op de voorgrond, en de serie deed nooit iets aan de brandende actualiteit. Niet aan etnisch profileren door de politie, niet aan de apartheid in Zuid-Afrika. Maar in de kamer van zoon Theo zag je wel een Free Mandela-poster hangen. Dat is hoe Cosby zwart zijn benaderde."

De populariteit van de serie leidde er volgens duCille toe, dat een aantal typisch Afro-Amerikaanse dingen, bijvoorbeeld manieren om het haar te dragen, acceptabel werden in de bredere cultuur. Die waren dan niet meer specifiek 'zwart'. Omgekeerd leek Cosby na het stoppen van de serie, toen hij vooral weer in de theaters stond, te hebben besloten de zwarte gemeenschap een aantal algemeen-Amerikaanse waarden weer bij te brengen. "Hij maakte zich het moreel geweten, met de vinger wijzend naar de zwarte onderklasse. Een keerpunt was de rede die hij hield voor de beweging voor zwarte burgerrechten NAACP, die bekend werd als de Pound Cake Speech. Hij had het over slecht ouderschap, gebrek aan persoonlijke verantwoordelijkheid, het grote percentage leerlingen dat voortijdig van school gaat, vrouwen die kinderen hebben van vijf of zes mannen, en tenslotte 'mensen die buiten lopen en van achteren in hun hoofd worden geschoten voor een stuk cake'."

Niet dat de misstanden die Cosby verbaal te lijf ging niet bestonden, maar volgens veel zwarten sloeg hij nogal wat over. "Zij zien zulke uitspraken als een uiting van een 'politiek van de respectabiliteit', die de onderklasse de schuld geeft van zijn eigen ellende, en niet kijkt naar de geschiedenis van structureel racisme en discriminatie", zegt duCille.

Zelf vindt ze dat ook. "Cosby heeft niet volledig ongelijk, maar juist omdat hij zijn ras altijd buiten zijn werk heeft gehouden, is er iets heel problematisch aan die rol als woordvoerder met het vingertje. Hij had een productievere koers kunnen kiezen door zijn eigen achtergrond te gebruiken, als iemand die de middelbare school ook niet afmaakte en het toch goed voor elkaar kreeg."

Maar dat deed Cosby niet, en indirect heeft dat er toe geleid dat hij deze week voor de rechter staat, zegt duCille. Lange tijd werd aan de beschuldigingen van vrouwen die hij zou hebben misbruikt niet veel aandacht besteed. Maar Cosby's kritiek bracht een zwarte komiek, Hannibal Buress, er in 2014 toe een aanklacht van twee minuten op te nemen in zijn show. "Die kwam er op neer dat hij wel lef heeft, zo uit de hoogte en negatief over zwarte mensen te spreken, terwijl hij ondertussen vrouwen verkracht. Dat kwam als video op internet, ging viraal en toen kwamen er nog een heleboel meer vrouwen naar voren."

Witte puntmuts

Een tweede gevolg van Cosby's gepreek was dat een rechter in Philadelphia het getuigenverhoor van Cosby openbaar maakte, dat was gehouden in een civiele procedure van een aantal vrouwen tegen hem – een zaak die uiteindelijk geschikt werd. In dat verhoor vertelde Cosby hoe hij een van hen pillen gaf: "Ik hoor haar niets zeggen. En ik voel haar niets zeggen. En dus ga ik door, en naar het gebied dat ergens tussen toestemming en afwijzing zit. Ik word niet tegengehouden." Volgens de rechter in Philadelphia had hij 'zich de mantel omgehangen van de publieke moralist', en daarmee 'vrijwillig de zone van privacy verkleind waarop hij aanspraak kan maken'.

Gedeelten van dat verhoor mochten daarom ook ter kennis komen van de jury in het strafproces. Van de twaalf zijn er twee zwart – Cosby klaagde in een interview vorige maand dat zijn huidskleur een grote rol speelt in zijn vervolging. Maar volgens duCille heeft het hem tot nu toe juist geholpen: "Mensen wilden of durfden dit soort beschuldigingen niet te uiten, omdat het zou lijken alsof je een witte puntmuts opzette en opnieuw een zwarte man lynchte."

De jury in Norristown zal zal die schroom van zich af moeten schudden en beslissen of Cosby schuldig is of niet. Maar of het oordeel nu 'schuldig', 'onschuldig' of 'we komen er niet uit' luidt, met de reputatie van Cosby zal het vermoedelijk niet meer goed komen.

En met The Cosby Show? DuCille kan dat niet veel schelen. "Ik keek altijd wel, maar ik ben nooit een grote Cosby-fan geweest. Zijn humor ligt me gewoon niet."

"Het was een goede serie", zegt Robert Thompson van Syracuse University. "Ik vermoed dat uitzenden wel weer kan als Cosby eenmaal dood is. Dan hoeft niemand meer bang te zijn dat hij rijk wordt van de herhalingen."