Bedenk een stad waar fossiele energie geen rol meer speelt

Hij loopt alweer meer dan een jaar rond op de Universiteit Utrecht, sinds zijn vertrek als directeur van het Planbureau van de Leefomgeving (PBL). Maar vandaag treedt Maarten Hajer officieel aan als hoogleraar ‘Urban Futures’. De stad van de toekomst, daar studeert deze politicoloog en planoloog op.

Waarom focust u op steden?

“Verstedelijking is hét grote fenomeen van deze eeuw. Veertig procent van de steden die er in 2050 staan, moet nog gebouwd worden. Als dat op dezelfde manier gebeurt als bij huidige steden, kunnen we gevoeglijk vergeten dat we het mondiale klimaatakkoord waarmaken. Ook in bestaande steden moet het roer om. De stad kent gelukkig een grote veranderkracht. Dat zie je nu al. Stedelingen staan bijvoorbeeld bovengemiddeld kritisch tegenover het eten van vlees. Niet omdat de overheid dat dwingt, of door een campagne. Veranderingen ontstaan er door een unieke complexiteit.”

Zijn steden ook niet domweg het smerigst?

“Kijk, in de stad wonen de mensen het dichtst op elkaar. Dus de gezondheidseffecten zijn daar al snel het grootst. Maar een stad heeft altijd een achterland. Daar komt voedsel vandaan. En benodigde energie. Vroeger waren bomen die energiebron, nu olie en gas. Er is altijd een interactie tussen stad en het ommeland. De stad is daarbij altijd de drijvende kracht. Als we dáár iets op een andere manier gaan doen – eten, wonen of reizen – wordt de belasting op het buitengebied kleiner.”

Kunstenaars kunnen volgens u helpen bij die omslag?

“De verbeelding is vaak de tijd vooruit. De bijdrage van kunstenaars en ontwerpers is soms wat indirect, maar van grote waarde. Dat weten we al uit het verleden. Denk eens aan de invloed die kunstenaar Constant met zijn werk ‘New Babylon’ heeft gehad op stedenbouw. Of neem het ontwerp ‘Markeroog’ van hoogleraar landschapsarchitectuur Adriaan Geuze uit 2006: een eilandenrijk tussen Purmerend en Flevoland. Dat leek leuk, maar het werd niks. En kijk nu eens: we krijgen de Marker Wadden! Architect Rem Koolhaas ontwierp een ringvormig stroomnet op zee, om windmolens aan te sluiten. Techneuten lachten er toen om. Toch had het een grote ‘ontwerpkracht’. Afgelopen jaar maakte Dirk Sijmons een nieuwe variant. En zie: nu ligt er een concreet plan voor een ‘energieknooppunt’ op zee, bij de Doggersbank.”

Is een bijdrage van de creatieve sector hard nodig?

“Politiek en wetenschap zijn te verkokerd en schieten tekort. Dat terwijl de opgave om te komen tot post-fossiele steden en landen gigantisch is. Er zijn nieuwe coalities nodig. Tussen politiek, wetenschap en de verbeeldingskracht van de kunsten. Mijn pleidooi daarbij is: geef de transitie vorm op wijkniveau. Daar kan en moet veel meer gebeuren dan enkel het afkoppelen van het aardgas. We kunnen heel goeie hoofdstedelijke wijken gaan bouwen. Maar nu kunnen mensen zich die wijken nog niet voorstellen. Dat we tot grote vernieuwing in staat zijn wordt vaak vergeten. Wat dacht je van de aanleg van sanitair werk in de 19de eeuw? Enorme steden als Parijs, Wenen en Londen zijn daarvoor totaal op de schop ­gegaan. We hebben meer verbeeldingskracht nodig.”

10 winnaars van ‘Post fossil city’

1. Koe in de stad. Zelf melk tappen bij een koe in de buurt. Volgens ontwerpers Anastasia Eggers en Ottonie von Roeder van de ­Design Academy wordt het mogelijk. Een koe krijgt een melkmachine op de rug, aangedreven op de energie van methaangas uit eigen maag. De inzending, zegt Hajer, laat zien hoe voeding weer dichtbij de mensen kan komen te staan. Het idee ademt ook kritiek, op de koe als fabriek.

2. Stad in brokjes. Hoe maak je een vieze stad schoon? Door je het stedelijk gebied voor te stellen als overzichtelijke puzzelstukjes, denken theatermaker Walter Breukers en en filosoof Jaap Godrie. Goed idee, zegt Hajer. “Een smart city uit de grond stampen? Dat snapt niemand. Verduurzaming per woonwijk wel.”

3. Overal zonnepanelen. Boven wegen, sportvelden, winkelstraten en stations. Zonne-energie kun je volgens de universiteit WUR en kunstenares Sabrina Lindemann op alle plekken in de stad produceren. In mooie overkappingen, die ’s avonds licht geven. Fraai en veilig.

4. Afrikaanse voorsprong. De Zuid-Afrikaanse ontwerper Blake Robinson ziet kansen in Afrikaanse steden. Daar is bij de ontwikkeling vaak nog gelegenheid om natuur een plek te geven. Transport en de centrale ­opwekking van energie kunnen in één klap schoon geregeld worden.

5. Overleven in chaos. De inzending van kunstenaar Mick de Waart is geen groen ideaalbeeld. In zijn post-fossiele stad is het ronduit afzien. Er zijn wel windmolens en zonnepanelen, maar het kwaad is al geschied. Hoog water stroomt door verloederde straten.

6. Groene geluiden. Theatermaker Jeek ten Velden ontwikkelt een geluidskunstwerk, een ‘soundscape’ over de groene stad. Maakt elektrisch vervoer de stad zo stil dat vogelgezang domineert? Of moeten elektrische auto’s voor de veiligheid geluid gaan afspelen, klassieke muziek bijvoorbeeld?

7. Slimme stad. Taxi’s bestellen met Uber, of een kamer huren via Airbnb: in 2050 lacht men erom, volgens ontwerper Michel Erler. Steden zitten dan vol slimme technieken. Bewoners krijgen volgens Erler de macht, omdat ze alle software beheren. Uber en Airbnb doen er niet meer toe.

8. Brief uit 2050. Wie terugblikt, denkt aan grote veranderingen, in tijdsprongen. Maar: wie vooruitblikt ziet kleine stapjes en barrières. Om dat te doorbreken bedacht kunstenaar Onur Can Tepe een machine die brieven uit 2050 uitspuugt. Wie ze leest, denkt Hajer, durft groot te denken over de toekomst.

9. Fossiele geuren. Hoe rook het ook alweer, benzine bij het tankstation? Om voorstelbaar te maken hoe het is om straks te leven zonder fossiele brandstof, maakte Jamillah Sungkar een ruikkunstwerk. De geur van olie en gas herinnert aan voorbije, vieze ­tijden.

10. Krant anno 2039. Landschapsarchitect Joyce van den Berg brengt een toekomstkrant uit over Amsterdam. Het nieuws?

Vuilnismannen zitten zonder werk, want er is geen afval meer. En de eerste ‘deelwoning’, waarin mensen ‘groen’ samenhokken, bestaat 25 jaar.

Er kwamen 250 inzendingen binnen, uit binnen- en buitenland. Ze geven een artistieke indruk van de stad in 2050. Een jury maakte gisteravond tien winnaars bekend.