Beatrix bood troost toen ze die zelf nodig had

Vorst en volk. In deze verhouding kan veel goed, maar ook veel misgaan. Dat is geen nieuw gegeven. Het koningschap is immers een door en door ambivalent instituut. Die ambivalentie betreft enerzijds de verwevenheid van het ambt en de persoon van de koning, en anderzijds de gelijktijdig gewenste afstand én nabijheid van vorst en volk. In beide gevallen moet een balans worden gevonden, wil de monarchie haar legitimiteit behouden. Die opgave is niet eenvoudig. In ons staatsbestel vervult de koning drie functies waarbij die balans telkens om een ander evenwicht vraagt.

Als hoofd van de staat verschijnt de koning primair als symbool, bijvoorbeeld op Prinsjesdag. Daar waar de koning de eenheid van de natie representeert, bij nationale rampen of feesten, vervult de koning ook een persoonlijke functie: van hem wordt verwacht dat hij emoties tot uitdrukking brengt, zoals vreugde of medeleven. Waar de koning verschijnt als hoofd van de koninklijke familie, verschuift de symbolische functie nog verder naar de achtergrond en treden zijn menselijke hoedanigheden op de voorgrond.

Op Koninginnedag 2009 werd de koningin nog meer dan voorheen het symbool van de eenheid der natie. Doordat zij onverwacht het voorwerp werd van een gewelddadige aanslag, kwam haar andere - en primaire - functie van staatshoofd plotseling op de voorgrond te staan. Niet een zorgvuldig geplande abdicatie, maar een abrupt einde aan de regeringsperiode van koningin Beatrix kwam in het vizier.

Het slagveld op de route naar het paleis en de aftocht van het koninklijk gezelschap maakten duidelijk hoe kwetsbaar de koningin is. Desondanks bleek zij zeer kort hierna in staat om onder deze trieste omstandigheden vorstelijk te reageren. Zij verscheen zichtbaar ontdaan voor de camera, als mens van vlees en bloed, maar wel in haar symbolische functie.

Zij werd de koningin die troost biedt, hoewel ze zelf troost nodig had. Ze sprak, hoewel ze als persoon sprakeloos was.

De paradoxen en ambivalenties van het koningschap kwamen op één dag ten volle aan het licht.

Opmerkelijk daarbij was dat, hoewel op de dag van de aanslag de balans tussen nabijheid en afstand en tussen persoon en ambt radicaal werd verstoord, het koningschap zelf niet werd ondermijnd. Door het optreden van koningin Beatrix werd de legitimiteit van het koningschap juist subliem bevestigd. De band tussen vorst en volk is er door versterkt.

Bij haar troonsbestijging in 1980, werd koningin Beatrix in Amsterdam nog geconfronteerd met geweld dat afkomstig was vanuit de bevolking. Maar wat een verschil tussen die twee momenten: toen zat zij met prins Claus in een gesloten koets, in 2009 in Apeldoorn zat zij met haar uitgebreide familie in een open bus. Het geweld was niet langer ideologisch gedreven en gericht tegen het koningschap als instituut, zoals in 1980. Het was afkomstig van een gestoorde eenling.

Wie of wat was het doelwit van de aanslag: de koningin of het koningschap? Was de aanslag een incident of een teken dat Nederland fundamenteel is veranderd?

In Apeldoorn kwam er plotsklaps een geheel nieuwe en ongekende categorie onderdanen bij: zeven toeschouwers moesten hun aanhankelijkheid aan de koningin met de dood bekopen. Het moet voor koningin Beatrix een onverdraaglijke ervaring zijn geweest.

Dit is een bewerkte versie van het opiniestuk dat op 5 mei 2009 verscheen na de aanslag in Apeldoorn.

undefined