Baruch Spinoza is helemaal hip

Wat is dat toch met Baruch Spinoza? Je zou verwachten dat zijn moeilijke werk, zoals zijn volledig uit meetkundige stellingen opgetrokken 'Ethica', alleen nog een handvol filosofen boeit. Maar in plaats daarvan neemt de belangstelling voor de zeventiende-eeuwse rationalist weer toe, ook onder leken. Biografieën, symposia en dit najaar ook een film, onderstrepen de nieuwste Spinoza-revival, die zich niet alleen in Nederland maar ook daarbuiten voordoet.

"Spinoza is relevanter dan ooit", zegt Ronit Palache (1984), werkzaam bij uitgeverij Prometheus en drijvende kracht achter een van de symposia van dit seizoen, 'De Casus Spinoza'.

Daarbij doelt Palache op de lastige verhouding tussen de seculiere staat en de waarheidsclaims van gelovigen. Spinoza, een Portugees-Joodse immigrantenzoon uit Amsterdam, nam daarin een voor zijn tijd heel radicale positie in. Hij vond wel dat de Thora het goddelijk gebod tot naastenliefde bevatte, maar de uitwerking van dat gebod was historisch bepaald en kon dus niet eeuwig geldig zijn.

Om zulke 'abominabele ketterijen' verstootte zijn eigen Joodse gemeenschap hem in 1656 uit haar midden "met de banvloek waarmee Jozua Jericho vloekte, met de verwensing waarmee Elisa de kwajongens verwenste en met al de vervloekingen,die in de wet geschreven zijn". Vanuit theologische optiek was daar alle reden voor. Spinoza's theorie dat God samenviel met de natuur en haar onveranderlijke wetten, botste frontaal met het geloof in een God die ingrijpt.

Medestander
Juist die harde botsing met het kerkelijk gezag lijkt moderne Nederlanders aan te spreken. Dat was al zo toen de eerste Spinozagolf Nederland binnenspoelde, legt de Rotterdamse hoogleraar Spinoza-studies Piet Steenbakkers uit. Eind negentiende eeuw zochten humanisten, anarchisten en socialisten (zoals de dichter Herman Gorter) een medestander in de strijd tegen de culturele hegemonie van het christendom - tegen het als muf ervaren domineesland. "Dat Spinoza wél een systeem van levensbeschouwing bood, maar niet één uit religieuze hoek, maakte zijn werk enorm interessant."

Ook Palache ontdekte in Spinoza een medestander in onafhankelijkheid. Zelf opgegroeid in een traditioneel Joods milieu, voelde ze zich tijdens Joodse les en in haar orthodoxe omgeving beknot in haar zucht naar kennis. "Mensen denken altijd dat er in Joodse milieus voortdurend wordt gediscussieerd, gelernt zoals dat heet, maar daar heb ik weinig van gemerkt. Als je écht iets wilde weten, kreeg je steevast antwoorden als 'Dat kunnen wij mensen niet begrijpen'".

In Spinoza's visie dat de Bijbel geen eeuwig systeem van regels kan bevatten, herkende Palache haar eigen onvrede met onbevraagde religieuze overtuigingen. Toch kan zo'n ontdekking ook leiden tot dweperij, ziet Palache, je kunt makkelijk in Spinoza verdwijnen. "Sommige mensen hebben van hem een ware religie gemaakt. Dan krijgt het bijna iets sektarisch. Altijd autonoom blijven nadenken, dat is juist waar Spinoza voor stond."

Brief
Zelf pakte ze het anders aan. In 2011 schreef ze de Portugees-Joodse gemeenschap een brief met de vraag waarom de banvloek tegen Spinoza nooit was herroepen. Zou daar niet eens over gepraat moeten worden? Omdat Palache nooit een officieel antwoord kreeg en alleen zijdelings vernam dat opperrabbijn Toledano niet van plan was de ban te herroepen, organiseerde ze zelf maar een debat over de vraag, 'De Casus Spinoza'. Dat zal zondag in Amsterdam plaatsvinden; dezelfde opperrabbijn die Palache aanschreef zal het woord voeren. Een van de internationaal bekende Spinoza-deskundigen die hem van repliek zullen dienen, is Jonathan Israel.

Deze Engelse historicus heeft het beeld van Spinoza flink opgeschud en is waarschijnlijk cruciaal voor diens herwaardering als filosoof, vooral in Nederland. In drie doorwrochte studies voert Israel Spinoza namelijk op als boegbeeld van de 'radicale verlichting' en als wegbereider van de moderniteit - van onze ideeën over vrijheid, democratie en mensenrechten. En hoewel lang niet elke Nederlandse spinozist de drie delen zal hebben doorgeploegd, vond Israels opvatting hier wel een enthousiast onthaal. Het laatste deel is net vertaald.

Steenbakkers heeft wel een verklaring voor Israels succes. De gedachte dat de Verlichting is begonnen bij 'onze' Spinoza (en niet bij een Fransman als Voltaire) is voor Hollanders natuurlijk al vleiend. Maar daar komt nog iets bij: Israels opvatting dat de Verlichting híer is ontstaan "strookt heel plezierig" met ons recente zelfbeeld als volk dat de vrijheid van meningsuiting zo'n beetje heeft uitgevonden. Steenbakkers: "We vragen ons af hoe we zo geworden zijn áls we zijn, en dan dient Spinoza zich aan als kandidaat."

Oervader?
Overigens wordt Spinoza volgens Steenbakkers net iets té snel ingelijfd als oervader van de moderniteit. Natuurlijk heeft Spinoza ons geleerd zélf na te denken, "daarin verschilt hij niet van andere grote filosofen als René Descartes of Immanuel Kant". Ongetwijfeld was hij een hartstochtelijk verdediger van de vrijheid, maar om te zeggen dat Spinoza een voorloper was van de mensenrechten? Daarvoor, zegt Steenbakkers, werd hij te veel beïnvloed door filosofen als Thomas Hobbes en Machiavelli, en die hadden wel moderne ideeën over macht en politiek, maar gelden meestal niet als voorlopers van de liberale samenleving.

Ook Spinoza's atheïsme wordt volgens Steenbakkers een beetje overdreven. Tot ruim een eeuw geleden werd Spinoza niet gelezen omdát hij atheïst zou zijn - en atheïsten konden wel van alles beweren, omdat ze geen rekening hoeven te houden met God. Tegenwoordig wordt hij juist gewaardeerd óm zijn 'atheïsme', dat dan gelijk wordt gesteld met zijn afkeer van religieuze dwingelandij. Maar zelf beschouwde Spinoza zich niet als godloochenaar. "Als ze zien hoe ik leef", schreef hij, "zullen ze zien dat ik geen atheïst ben."