Bang voor de verbeterde versie

De Amerikaanse politieke filosoof Francis Fukuyama baarde in 1989 opzien met zijn boek 'The end of History'. Daarin betoogde hij dat de politieke strijd op het wereldtoneel feitelijk gestreden is. Uitkomst: de liberale democratie heeft gezegevierd over alle andere politieke systemen. Het zou slechts een kwestie van tijd zijn voordat elke regeringsvorm wereldwijd is vervangen door een liberale democratie, de meest succesvolle van alle denkbare bestuursvormen.

Fukuyama kreeg veel kritiek op deze stelling, maar dertien jaar na dato is hij nog geen millimeter van zijn standpunt geweken. Zelfs de aanslagen van 11 september hebben hem niet op andere gedachten gebracht. Het islamitische radicalisme achter deze aanslagen doet hij af als 'een uiting van een wanhopige achterhoede die te zijner tijd zal worden overvleugeld door het onstuitbare proces van een wereldwijde modernisering'.

Slechts op één punt geeft de halsstarrige filosoof zijn critici gelijk: de politieke geschiedenis kan niet ten einde komen zolang de wetenschap doorgaat. Immers, wetenschappelijke ontwikkelingen kunnen een maatschappij flink veranderen, soms met ingrijpende politieke gevolgen. Dit inzicht vormde het uitgangspunt voor Fukuyama's nieuwe boek, 'De Nieuwe Mens', dat onlangs in het Nederlands is vertaald. Woensdag was de auteur in Amsterdam, waar hij zijn ideeën toelichtte.

In zijn boek schetst Fukuyama een angstaanjagend beeld van een toekomstige maatschappij waarin de biotechnologie op talloze onwenselijke manieren wordt toegepast. Daarbij laat hij zich in hoge mate inspireren door Aldous Huxley's sciencefiction-roman 'Brave New World' uit 1932. Zo schrijft de filosoof dat het de komende decennia mogelijk wordt om de menselijke natuur aanzienlijk te veranderen, eerst met behulp van medicijnen en later ook met genetische ingrepen in embryo's.

De stuwende kracht hierachter is de ontrafeling van het menselijke DNA. Dat project zou zoveel kennis opleveren dat wetenschappers de hersenen en het menselijke gedrag straks met verbazingwekkende precisie kunnen sturen. Het resultaat noemt Fukuyama 'de nieuwe mens': een verbeterde versie van de hedendaagse sterveling. Deze wordt niet alleen een stuk intelligenter dan wij, maar ook minder agressief, gegarandeerd heteroseksueel en vrij van drankzucht.

De technieken die hiervoor nodig zijn, kosten wel een flinke duit. Volgens Fukuyama zijn het daarom alleen de rijke landen die ervan profiteren, en binnen die landen vooral de rijkste burgers. Dat werkt rechtsongelijkheid in de hand, waarschuwt hij. Er dreigt een nieuw soort slavernij van de genetisch onverbeterde mens.

Zijn uw verwachtingen van de biotechnologie niet een beetje overdreven?

,,Dat denk ik niet. We zijn al in staat om depressies en hyperactiviteit met medicijnen te beïnvloeden. Andere neurologische eigenschappen zullen op niet al te lange termijn volgen. Mensen in het veld hebben me dat verteld. Om te beginnen verwacht ik dat we al snel onze concentratie kunnen verhogen met medicamenten. Hetzelfde geldt voor onze intelligentie en ons korte-termijngeheugen.''

Veel wetenschappers zeggen dat eigenschappen als intelligentie, seksuele voorkeur en drankzucht veel te complex zijn om ze met eenvoudige farmacologische of genetische middelen naar onze hand te zetten. Stapt u daar niet te gemakkelijk overheen?

,,Het zijn misschien ingewikkelde eigenschappen, maar we hoeven ze niet helemaal te begrijpen om ze te beheersen. We weten ook niet hoe Prozac werkt, en toch kunnen we de persoonlijkheid van depressieve mensen ermee veranderen. Nee, zeker op farmacologisch gebied vind ik de geschetste ontwikkeling volkomen realistisch.''

,,Genetische ingrepen in kiemcellen -de vroege cellen van het embryo- zijn volgens veel deskundigen inderdaad een stuk lastiger. Maar dat betekent niet dat ze nooit zullen plaatsvinden. Ik denk dat wetenschappers dit soort ingrepen eerst bij dieren zullen proberen. Als ze zien dat het effect heeft, gaan ze het ook bij menselijke embryo's proberen. Dat zou ik gevaarlijk vinden. Want juist omdat onze genetica zo ingewikkeld is kunnen wetenschappers niet overzien wat ze aanrichten. Er zullen allerlei onverwachte neveneffecten optreden.''

Afgezien van de technische haalbaarheid zeggen wetenschappers altijd dat ze het DNA van menselijke embryo's helemaal niet wíllen manipuleren, simpelweg omdat ze dat onverantwoord en immoreel vinden. Ziet u geen spoken?

,,Nee. Ik denk dat wetenschappers hun eigen drijfveren onderschatten. Ze onderschatten bovendien hoe snel de techniek voortschrijdt. In de jaren negentig voorspelden mensen dat we pas na 2010 het volledige DNA van de mens in kaart gebracht zouden hebben. Maar dat karwei was in 2000 al min of meer klaar. Zo ging het ook met klonen. Aan het eind van de jaren tachtig dacht iedereen dat het technisch onhaalbaar was om een volwassen zoogdier te klonen. Toch is het in 1997 gebeurd.''

,,Het gaat allemaal sneller dan we kunnen voorzien. Alleen durven wetenschappers daar niet te veel over te speculeren omdat ze weten dat biotechnologie zo'n controversieel onderwerp is. Ze hebben geleerd om er voorzichtig over te zijn. Toen het voor het eerst mogelijk werd om genetisch materiaal te veranderen, begin jaren zeventig, fantaseerden veel wetenschappers nog hardop over het genetisch manipuleren van de mens. Maar ze merkten dat ze daarmee een enorme weerstand tegen hun eigen vakgebied creëerden. Daarom praten de meesten er niet meer over. Sommigen doen het nog wel, zoals James Watson, een van de ontdekkers van de molecuulstructuur van DNA. Degenen die er nog over praten, zeggen allemaal dat de 'bio-engineering' van de mens ophanden is.''

,,Overigens hoeven we ons genetisch materiaal niet per se te bewerken om toch onze eigenschappen te veranderen. Hetzelfde doel kun je veel eenvoudiger bereiken door embryo's met bepaalde gewenste eigenschappen te selecteren. Pre-implantatiediagnostiek heet dat. Daar zijn we al een eind mee op streek. Drie maanden geleden heeft zich in de Verenigde Staten nog het geval voorgedaan van een jonge vrouw die leed aan een vroege vorm van Alzheimer. Ze heeft haar eicellen op die ziekte laten onderzoeken. Uiteindelijk is een gezonde eicel bevrucht, waarna de vrouw is bevallen van een gezond kind. Deze ontwikkeling wordt steeds verder doorgevoerd. Op dit moment zijn er nog geen tests beschikbaar om ei- of spermacellen te onderzoeken op hun aanleg voor intelligentie of bepaald gedrag, maar dat lijkt me slechts een kwestie van tijd.''

Nederlandse genetici worden razend als iemand zegt dat ze uit zijn op het selecteren van intelligente of sportieve embryo's. Het enige wat ze willen, is voorkomen dat er kinderen worden geboren met zeer enstige erfelijke ziekten. Denkt u niet dat u met uw voorspellingen het draagvlak aantast voor de zoektocht naar nieuwe geneeswijzen, zoals therapeutisch klonen en gentherapie?

,,Ik pleit er alleen maar voor dat we strengere regels instellen om de toekomstige uitwassen van de biotechnologie te verbieden. Ontdekkingen met therapeutisch nut moeten daarentegen gewoon worden toegestaan. Dat lijkt me logisch. Misschien maak ik met mijn boek inderdaad mensen bang. Maar dat is ook nodig, anders komt er nooit goede regelgeving.''

In Nederland zijn al wetten van kracht tegen het misbruik van genetische technieken. Zwangere koppels mogen niet eens laten onderzoeken of hun embryo een jongetje of een meisje wordt. Is uw pleidooi voor strengere regelgeving niet achterhaald?

,,Het Europese vasteland heeft op dit punt de meest restrictieve wetgeving ter wereld. Dat stelt me gerust. Maar hoe verder je van Europa verwijderd raakt, des te vrijer wordt het klimaat. Azië kent nauwelijks ethische beperkingen. Daar wordt veelvuldig geselecteerd op mannelijke embryo's. Het is goed denkbaar dat de 'bio-engineering' van de mens uiteindelijk vooral daar zal plaatsvinden.''

,,Maar ook in Amerika hebben wetenschappers meer vrijheid dan in Europa. Er zijn weliswaar wetten over onderzoek met mensen, maar die gelden alleen voor onderzoek dat wordt gesubsidieerd door de overheid. De private sector wordt nauwelijks gereguleerd, of het nu gaat om klonen, in vitro fertilisatie of het genetisch veranderen van embryo's. Daar wil ik de mensen op attent maken.''

Heeft u tot slot enig vertrouwen in de moraliteit van wetenschappers?

,,Ja, natuurlijk. Ik zie wetenschappers niet als booswichten die monsters proberen te creëren. Daar staat tegenover dat het de laatste jaren vrijwel onmogelijk is geworden om nog een moleculair-bioloog of een geneticus van betekenis te vinden die niet gelieerd is aan een biotechnologisch bedrijf. Die bedrijven oefenen een enorme druk uit om almaar verder te gaan. Hun belangen vallen niet altijd samen met het algemeen belang. Daarom hebben we een onafhankelijke instantie nodig die hun handelen toetst. Anders schuiven de grenzen steeds verder op, zo gaat dat met dit soort kwesties.''