'Antisemiet stond aan wieg van Reformatie'

De dag van de promotie is met opzet gekozen: 10 november,geboortedag van Maarten Luther (1483) én de dag volgend op deKristallnacht in Duitsland (1938), toen de synagogen brandden.Süss legt direct het verband. Volgens een Duitse bisschop gavende nazi's Luther daarmee 'het mooist denkbareverjaardagsgeschenk'.

Süss, een zestiger met baard en brilletje, spreekt in fellebewoordingen. “Ik ben Joods, belanghebbende, ja. Eerste generatieoverlevende van de Tweede Wereldoorlog. En ik pik het niet dater vergoelijkend over Luther wordt gesproken.“

Luther, zegt hij, is niet de enige oorzaak van hetantisemitisme. “Maar die zes miljoen vermoorde Joden vielen wéljuist in Duitsland, of onder Duitse regie. Waarom? In Frankrijktierden de anti-Joodse gevoelens ook welig. Maar in Duitsland washet klimaat eeuwenlang zo grondig verziekt, dat de Shoah konplaatsvinden. Luther zie ik als een van de grote gangmakersdaarvan.“

In zijn dissertatie onderzoekt Süss het antisemitisme van dereformator. Dat die er apert antisemitische ideeën op na hield,is bekend. Maar, zo luidt de algemene opvatting, dat was de lateLuther, die ziek, zwak, gefrustreerd was, die zijn dood voeldenaderen. Süss: “Zeker, hij wás in 1543 oud en verbitterd toenhij 'Over de Joden en hun leugens' schreef. Maar het was geenincident. Er is sprake van theologische continuïteit.“ Het wasvolgens Süss geen zwarte bladzijde. “Luther was consistent inzijn anti-Joodse visie. Joden hadden de Heer vermoord, dus konhet nooit meer wat met hen worden. “Luther schetste hen als deprototypen van de werkheilige, de mens die vergeefs door het doenvan goede werken Gods genade wil verwerven. Ik wíl helemaal geenprototype zijn.“

Het hele 'pandemonium van anti-Joodse stereotypen' heeft dereformator steeds herhaald, zegt Süss. “Hij hamerde het erin.En na een incubatietijd van eeuwen heeft dat effect gehad.“Luther effende de weg voor de holocaust, stelt Süss. “De Shoahwas geen unicum. Misschien was het kwantitatief eenmalig, maardan nog. Als je het uit de tijd licht, dan kun je geen oorzakenmeer aanwijzen of vergelijkingen maken. De daders waren geenduivels, maar mensen die Luthers demonisering van Joden overnamenen dat combineerden met racisme.“

Geeft Süss Luther niet te veel gewicht door hem zoveelinvloed toe te schrijven? “Soms is aantoonbaar dat mensen nalezing van Luther eens flink Joden gingen vervolgen. Vaststaatdat het christelijke antisemitisme in de uitmonstering van Lutherhet klimaat bepaalde. Zo lijkt Hitlers politieke testamentsprekend op het theologische testament van Luther, die Hitlerbewonderde en met wie hij het verlangen naar een Judenreinewereld deelde.

En Julius Streicher, de hoofdredacteur van Der Stürmer, zeitijdens zijn proces in Neurenberger dat niet hij, maar Luther inde verdachtenbank thuishoorde. Ik zou zeggen: ze hoorden erbeiden thuis.“

Süss hield zich al eerder bezig met onderzoek naarchristelijk antisemitisme. In 1991 zette hij de grote theoloogKarl Barth, de protestantse kerkleraar van de twintigste eeuw,weg als antisemiet. Toen was Süss nog hervormd predikant, maarwel al driftig op zoek naar zijn joodse wortels. Nadien staptehij de kerk uit, de sjoel in.

Van zijn vrienden kreeg hij de vraag of hij na zijn pensioen'niet iets leukers kon gaan doen'. “Nee, ik heb in mijn boek overBarth al geschreven dat ik als overlevende een verplichting heb.“Die raakt ook 'de bron van al die ellende', het Nieuwe Testament.“Joden zijn het slachtoffer van de christelijke verzoeningsleer.Kijk, íemand moest Jezus toch doodmaken? In het Nieuwe Testamentzijn dat de Joden, Luther wordt niet moe dat te herhalen. Hetchristendom is sowieso een zeer gewelddadige godsdienst geweest.En ik ben er niet gerust op. Als christenen de macht weerkrijgen“

Luthers anti-Joodse denken wordt gebagatelliseerd, zegt Süss,ook in Nederland. Twee van de stellingen in zijn proefschriftzijn gericht tegen J. P. Boendermaker, de lutherse emeritushoogleraar liturgiek wiens onderzoek hiernaar 'echt nergens naarlijkt'. Zo weet Süss zeker dat de grote bijbelvertaler Luthereerder een aversie tegen het 'Hebreeuwse taal- en denkeigen'(Boendermaker) had, dan dat hij ervan genoot.

Boendermaker zegt desgevraagd dat Süss Luther daarmee onrechtaandoet (zie inzet).

Waarom dompelt een Joodse onderzoeker zich zo lang onder inakelige, anti-Joodse geschriften? Süss: “Dat vragen mijnvrienden me ook. Alsof ik aan zelfkastijding doe. Maar als veelchristenen niet willen toegeven dat de man die aan de wieg stondvan de Reformatie een antisemiet was, en geen kleintje, en alswij Joden daar, zacht gezegd, nogal wat last van hebben gehad,moet ik toch aan de studie?“

Bovendien, zegt Süss, het is geen lijdensweg. “Misschien ishet beroepsdeformatie, maar het is heerlijk om een gruwelijketekst te vinden,Entdeckerfreude. Ik vond in de stadsbibliotheekde bloemlezing 'Luthers Kampfschriften gegen das Judentum',hoogstwaarschijnlijk het exemplaar van Julius Streicher, dehoofdredacteur van Der Stürmer. Ik hoopte dat hij aantekeningenhad gemaakt in de marge, maar dat was niet zo. Plotseling, toende middagzon over het boekje streek, en zag ik moeten in hetpapier, weggegomde strepen in stukken uit 'Von den Juden undihren Lügen'. Het waren precies de passages die Streicher steedsin Der Stürmer en later tijdens zijn proces citeerde!“

Of zijn boek effect zal hebben, Süss betwijfelt het. “Ik benuit de kerk gestapt, en dan ben je dood. Ze hebben geen boodschapmeer aan me, zetten me als querulant neer. Ik hoop wel op eenhandelseditie van mijn dissertatie - liever niet gefinancierddoor een christelijke club. En op een stevige discussie overLuther, op basis van argumenten. Het ergste is me gebeurd metmijn boek over Barth. Dat is grotendeels doodgezwegen.“