Annie van Gemerts geboeid zijn door verdwijnende werelden

Op een foto van Annie van Gemert kijken twee keurige geüniformeerde meisjes geconcentreerd in de camera. Ze staan aan weerszijden van een Christusbeeld waarop precies het licht valt dat van achteren door de hoge ramen komt. Het beeld blijkt typerend voor de visie van Van Gemert, die ronduit zegt gefascineerd te zijn door het effect van gewijde, kolossale ruimtes op opgroeiende kinderen: “De dwingende architectuur van de 19e-eeuwse panden waarin de internaten zijn gevestigd met hun chambrettes, hoge gangen, klaslokalen, de kapel en het ommuurde schoolplein, vormt uiteindelijk de context waarin opgroeiende meisjes zoeken naar hun identiteit. En dat laatste wordt ze niet gemakkelijk gemaakt.”

Annie van Gemert identificeert zich sterk met de door haar geportretteerde meiden en achteraf gezien is dat niet zo verwonderlijk. Tot haar achttiende volgde ze zèlf meisjesonderwijs. Op de huishoudschool werd ze opgeleid tot goede huisvrouw en moeder. Maar die rollen waren niet aan haar besteed. Ze besloot te gaan werken in de zwakzinnigenzorg: “In Vught, waar ik opgroeide, stond een grote katholieke psychiatrische inrichting, waarin ook een aantal afdelingen voor zwakzinnigen gevestigd was. Het gebouw en de bewoners ervan maakten een grote indruk op mij. De ervaringen die ik daar opdeed, staan nog in mijn geheugen gegrift.”

Ze vertelt over de dagen waarop de patiënten routineus door het personeel werden gewassen. Het inzepen, douchen, afdrogen en kleden was een kwestie van lopende bandwerk en van iedere vorm van individuele aandacht gespeend. In de inrichting waren de mannen destijds streng van de vrouwen gescheiden. Zelfs in de kerk zat men apart van elkaar.

Hoewel de prachtige afdelingsnamen als Cecilia, Odilia en Theresia anders deden vermoeden, was de sfeer er somber en beklemmend: “Nu ervaar ik het als een gemiste kans dat ik destijds nog niet fotografeerde. Want een reportage over het leven in die inrichting zou een prachtig tijdsbeeld hebben opgeleverd. De gebouwen uit 1800 zijn nu bijvoorbeeld gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Bovendien is er een aparte opvang voor zwakzinnigen en psychiatrische patiënten gerealiseerd.”

Met haar reportage over de katholieke meisjesinternaten in Vlaanderen hoopt ze de verloren tijd weer in te halen. Het is een verdwijnende wereld, zegt ze, maar daar is ze juist naar op zoek.

Om het vertrouwen te winnen van de meisjes, logeerde Annie van Gemert dagenlang in het internaat. Ze volgde hen naar de pianoles en de kerkdienst. Ze sliep op dezelfde zaal als zij en ontbeet 's ochtends mee. Soms vloog het gevoel om opgesloten te zijn, haar wel eens aan. Er was vrijwel geen ruimte te vinden die niet met anderen werd gedeeld en alles werd gezamenlijk gedaan.

Dat kon flink benauwend zijn, vertelt ze. 's Avonds was het bijvoorbeeld verboden om na tien uur het toilet te bezoeken. Omdat alle deuren openstonden, was het moeilijk om dat verbod te overtreden, hoe nodig je ook moest plassen. 's Ochtends stonden de meisjes in de rij voor de douche en vervolgens in de rij om naar de ontbijtzaal te gaan. Een belletje was het sein om zich gezamenlijk in beweging te zetten.

Tegelijkertijd voelde Annie van Gemert zich, omdat ze er het internaatsleven van dag tot dag meemaakte, opnieuw een giechelende tiener worden: “Was jij maar directrice, zeiden sommige meiden, dan mochten we alles doen!”

In de meisjesinternaten fotografeerde Annie van Gemert met het bestaande licht. Het invallende daglicht bepaalt de sfeer van intieme foto's, waarop bijvoorbeeld piano spelende kinderen in een hoog wit leslokaal te zien zijn.

Je kunt aan de serie zien dat ze een bescheiden fotografe is. Ze houdt er niet van om mensen met haar camera te overvallen en ze loopt vaak eerst een paar keer langs, voor ze de in haar ogen geschikte personen vraagt om voor haar te poseren.

Hoewel ze oorspronkelijk uit Noord-Brabant komt, is België haar heel vertrouwd: “Ik spreek hetzelfde dialect en dat schept al meteen een band. In België blijven bovendien veel dingen bestaan die in Nederland verloren gaan en dat trekt me aan.”

Zoals de meeste zelfstandig werkende fotografen, bedenkt Annie van Gemert de projecten waaraan ze zou willen werken, zelf. Tot nu toe is het haar goed gelukt om de financiering van reportages rond te krijgen. Bovendien zullen de foto's van de meisjesinternaten in Vlaanderen binnenkort in een boek van uitgeverij DuoDuo verschijnen. Ondertussen is ze alweer druk bezig met een ander onderwerp, dat heel dicht bij dat van de meisjesinternaten ligt: het leven in kloosters.

Ze verklapt alvast dat ze op plekken mocht fotograferen waar nog nooit een buitenstaander was geweest en ze concludeert: “Het zijn juist die verdwijnende werelden die moeilijk met een camera tastbaar zijn te maken. Maar met bescheidenheid en vasthoudendheid schep je vertrouwen en dan bereik je als fotograaf gelukkig heel veel.”