Andreas Lubitz staat niet alleen

Duitsland leeft onder de paradox van de angst: hoe veiliger men is, hoe meer angsten men heeft", zegt socioloog Heinz Bude. "We zijn tamelijk welvarend en hebben in ons leven een zee aan kansen. Maar juist daarom zijn we voortdurend bang iets verkeerds te doen. We lijden onder de angst om onder ons vermogen te presteren, kansen te laten liggen. Daardoor ontwikkelen we een verlammend wantrouwen tegenover onszelf."

Bude schreef er een spraakmakend boek over, 'Maatschappij van de angst', dat eind vorig jaar verscheen. In dat essay houdt hij de Duitsers een spiegel voor. Hij betrapt hen op de angsten waardoor ze zich laten leiden. Op hun werk, in het sociale leven en in intieme relaties. Angsten die zo drukkend kunnen zijn dat ze tot depressies leiden en tot falen in het najagen van gestelde doelen.

Eisen aan zichzelf
Bude levert een psychogram van de Duitsers dat goed lijkt te passen op Andreas Lubitz, de co-piloot die vorige week een vliegtuig van Germanwings met 150 mensen aan boord tegen een berg in de Franse Alpen vloog. Lubitz leed aan depressies die, zo lijkt het, te maken hadden met de angst om maatschappelijk achterop te raken en niet te voldoen aan de eisen die hij aan zichzelf had gesteld.

Maar over Lubitz wil Bude het niet hebben. Hij is socioloog, geen psycholoog. Hij beschrijft een samenleving die mensen als Lubitz voortbrengt, mensen die zichzelf onder grote druk zetten uit angst niet mee te komen in de samenleving, niet te voldoen aan de verwachtingen waarvan ze denken dat de omgeving die aan hen stelt. En Bude heeft het, als arbeidsmarktsocioloog, dan vooral over de angsten die met werk zijn verbonden.

Meer dan in vergelijkbare landen staan Duitsers op hun werk onder grote druk. Recente onderzoeken hebben dat opnieuw aangetoond. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (Oeso) vergeleek vorig jaar 23 Europese landen op het vlak van lichamelijke en psychische werkbelasting. Duitsland kwam op de 17de plaats; slechts in zes andere landen, waaronder Tsjechië en Turkije, vonden werknemers dat ze het zwaarder hadden.

Depressieve verschijnselen
Onderzoekers in opdracht van de Bertelsmann Stichting wezen erop dat in Duitsland als gevolg van de globalisering de arbeid steeds mobieler is geworden en de arbeidstijden steeds flexibeler. Werknemers worden hoe langer hoe meer als kleine zelfstandigen behandeld en gaan zich ook zo gedragen. Ze stellen zichzelf steeds hogere eisen. Met als gevolg: snellere hartslag, verhoogde bloeddruk, maagzweren en depressieve verschijnselen.

In het Bertelsmann-onderzoek klaagde bijna de helft van de ondervraagden dat de eisen die het werk stelt steeds zwaarder werden. Een op de drie meende aan de grens van zijn kunnen te zitten, een op de vijf vond dat hij die grens al had gepasseerd. Geen wonder dat op de Europese ranglijst van tevredenheid onder werknemers Duitsland ver onder het gemiddelde ligt, terwijl bijvoorbeeld Nederland er ver boven ligt.

Een bijkomende factor is dat veel Duitse werknemers in het middenkader problemen hebben met hun chef. Volgens onderzoeksbureau Gallup gaat slechts 15 procent van de Duitse werknemers met plezier naar het werk, 70 procent is onverschillig en nog eens 15 procent heeft in z'n hart al ontslag genomen. Bij bijna de helft hebben de problemen met hun meerderen een negatieve invloed op de privésfeer, meer dan de helft houdt er stress aan over.

Het ziekenfonds DAK heeft recent berekend dat het aantal werknemers dat naar medicijnen grijpt de afgelopen jaren schrikbarend is gestegen. Het schat dat 12 procent van de werknemers, circa 5 miljoen, naar middelen grijpt als ritalin, ter verhoging van de concentratie, betablockers tegen stress, antidepressiva en, ter verbetering van het geheugen, antidementiva. 'Jobdoping' noemen ze dat.

Schade
Adviesbureau Booz & Co meldde in een studie dat veel werknemers ondanks ziekte en medicatie toch op het werk verschijnen. Ook daarin staat de tragische co-piloot van Germanwings, die zijn ziekmeldingen verscheurde, niet alleen. De studie berekende dat bedrijven daardoor aanzienlijke schade lijden; de betreffende werknemers presteren minder, maken eerder fouten en veroorzaken meer ongelukken.

Co-piloot Andreas Lubitz past op allerlei manieren in het beeld van de Duitse werknemer dat uit deze onderzoeken oprijst. Naar wat tot nu toe over Lubitz bekend is, stelde hij zichzelf hoge eisen: hij wilde zo snel mogelijk gezagvoerder worden. Zijn ambitie dreef hem vermoedelijk in depressieve stemmingen. Maar ondanks de behandeling daarvoor en mogelijk ook medicatie, wilde hij zijn werk niet verzuimen. Met fatale gevolgen.

In de zin van Heinz Bude was Lubitz een typische vertegenwoordiger van wat de socioloog de 'Generatie Nul Fouten' noemt. Kenmerkend voor die generatie is dat de drang tot optimale prestaties uiteindelijk leidt tot zelfuitbuiting. Zodra men ontdekt dat men slechts ten dele aan de zelfopgelegde eisen kan voldoen, ligt volgens Bude de depressie op de loer. Het halve falen is meteen het hele falen.

Psychische slijtage
Die destructieve zelfuitbuiting tref je volgens Bude vooral in het middenkader aan. "Mensen halverwege de ladder hebben het gevoel dat de bovenste en de onderste helft van de samenleving steeds verder uit elkaar drijven. Een hogere opleiding garandeert niet langer toegang tot de bovenste helft. Een paar foute beslissingen en je belandt in de onderste helft. Daarom zijn ze bereid boven hun krachten te werken, met fysieke en psychische slijtage als gevolg."

In Duitsland is een hele markt ontstaan die werknemers hulp aanbiedt om aan de arbeidseisen te voldoen. Coaching, esoterica, fitnesstrainingen. Bude moet daar niets van hebben. "Dergelijke methoden vervangen de angsten van de werknemers alleen door volledige berusting. Men leert het onaangename te vermijden, de werkelijkheid te ontkennen en de kansen mis te lopen. Angsten zijn uiteindelijk ook de voorwaarde voor veranderingen."

Maar meestal werken angsten vooral verlammend, meent Bude. "Met hun angsten blokkeren mensen zichzelf", zegt hij. "Ze lijden onder de angst om te falen, de angst voor ontslag, de angst om de aansluiting te missen, de angst voor het verlies van sociale status en van een respectabel inkomen. Hun paniekalarm staat voortdurend in de stand-by-modus."

Andreas Lubitz, hij kan het slachtoffer zijn geweest van een samenleving die mensen terugwerpt op hun eenzame angsten om te voldoen aan de torenhoge eisen van een van de succesvolste samenlevingen in deze wereld.

Heinz Bude werkt bij het Institut für Sozialforschung in Hamburg en is hoogleraar macrosociologie aan de Universiteit van Kassel. Vorig jaar verscheen van hem het essay 'Gesellschaft der Angst' (Hamburger Edition).