Analyse / Balkenende heeft sleutel steviger in handen

Wel duidelijk is dat de terugkeer van het CDA in het centrum van de Nederlandse politiek meer dan conjunctureel is. Balkenende heeft het verhaal de wereld uit geholpen dat het CDA zijn verrassende comeback vooral dankt aan het fortuynisme. De partij heeft het resultaat nu volledig op eigen kracht geboekt en Balkenende beschouwt dat niet ten onrechte als een beloning voor het feit dat hij een half jaar terug zijn nek uitstak en risico's heeft genomen. Hij heeft door dit succes zijn positie en die van de christen-democraten in het krachtenveld van de Nederlandse politiek versterkt.

Zoals PvdA-leider Wim Kok dat was in de jaren negentig, kan de 'jonge Kuyper' zoals hij eigen kring liefkozend wordt genoemd, in deze jaren de centrale figuur in de politiek worden. Kok verwierf zich die positie door in 1994 op het cruciale moment het initiatief naar zich toe te trekken.

Balkenende zal de statuur van een Kok in de komende formatie nog moeten afdwingen. Gemakkelijk zal dat niet worden. Zijn succes was compleet geweest, als de kiezers hem in staat hadden gesteld met de VVD door te regeren. Dat is net niet gelukt doordat de LPF zich onder aanvoering van Mat Herben redelijk staande heeft weten te houden.

Wat PvdA-leider Bos wel voor elkaar kreeg, het terugwinnen van de teleurgestelde kiezers, lukte de liberale leider Zalm bij lange na niet. Het stabiele twee-partijenkabinet dat Balkenende voor ogen had, is dus met de VVD niet mogelijk. Met de PvdA kan dat wel, maar Balkenende liet gisteravond blijken dat hij nog niet aan zo'n draai toe is. Hij zag in de voorbijtrekkende prognoses nog wel andere mogelijkheden, zoals een kabinet met de VVD en D66.

De nieuwe en succesvolle PvdA-leider Bos constateerde dat er weer draagvlak is voor een 'stabiel en progressief kabinet', maar hij voegde er bijna in één adem aan toe dat zijn partij niet kost wat kost wil regeren. Bos gaf er, onder de tonen van A beautiful day van U2, terecht de voorkeur aan van het verrassende herstel van de PvdA te genieten. In navolging van Balkenende heeft hij laten zien dat de oude volkspartijen uit de vorige eeuw nog niet 'de stervende olifanten' zijn die sommigen er in zien. Het verschil is dat hij het monsterverlies goed maakte zonder een lange en louterende tocht door de woestijn. Dat is een van de reden waarom Balkenende aarzelt met de sociaal-democraten in zee te gaan. In zijn ogen is deze beweging nog lang niet op orde en in staat de grote kwesties van deze tijd aan te vatten.

Over het perspectief van een coalitie CDA-PvdA moet niet al te zwarig worden gedaan. De verkiezingsuitslag heeft een nieuwe situatie geschapen, die tot andere afwegingen dwingt. Zoiets kost als vanzelf enige tijd, maar Balkenende zowel als Bos beschikt over een praktische geest. Wie nog eens de politieke visie van de CDA-leider uit het boek Anders en beter uit 2002 tot zich neemt, kan niet de indruk krijgen dat Balkenende steeds samenwerking met de liberalen voor ogen had.

Omgekeerd heeft de PvdA in de late paarse jaren steeds sterker het gevoel gekregen dat de maatschappelijke agenda van de toekomst het beste met de christen-democraten kon worden uitgevoerd.

Tot de factoren die tot koersverlegging voor Balkenende dwingen behoort het weinig overtuigende optreden van de nieuwe VVD-leider Zalm. Bos heeft op de linkerflank van de nationale politiek de gangbare verhoudingen hersteld, de voormalige schatkistbewaarder heeft dat op de rechterflank niet voor elkaar gekregen. Hij is niet de nieuwe Wiegel of de nieuwe Bolkestein gebleken, politici die in staat waren de liberale VVD tot een machtsfactor te maken. Overigens is het resultaat in het licht van de recente historie ook weer niet zo slecht. Een liberale campagneman taxeerde de ijzeren voorraad van de VVD-kiezers ooit op de ruim anderhalf miljoen kiezers die Zalm nu heeft binnengehaald.

Dat neemt niet weg dat het pijnlijk is dat hij de politieke amateur Mat Herben niet in de marge heeft kunnen terugdringen. Acht zetels is nog altijd de omvang van een traditionele protestpartij in de Nederlandse politiek.

Links van de PvdA zijn de dromen van de SP om nog verder te groeien bedrog gebleken. GroenLinks heeft zich daarop tot eigen schade verkeken. De partij verwijderde zich onder de nieuwe aanvoerster Halsema van de macht en wacht daarom een rol in de oppositie. Rosenmöller riep een gezonde spanning op met zijn strategie idealen met realisme te verbinden. Dat heeft Halsema niet aangedurfd. Hetzelfde geldt voor de ChristenUnie, die ook veronderstelde garen te spinnen bij een terugkeer in het isolement. Zo zijn bij deze verkiezingen de oude verhoudingen aan de Hofvijver hersteld.