Alle ballen op Qatar, heeft een boycot van het WK voetbal zin?

Het zijn zonder meer architectonische hoogstandjes, de stadions in Qatar waar straks het WK voetbal wordt gehouden. Op het schiereiland, niet groter dan de provincies Noord-Brabant en Gelderland samen, verrijzen acht futuristische stadions die vanuit de ruimte in de woestijn lijken te zijn geland.

Ze zijn voorzien van de nieuwste technieken. De lucht wordt er gekoeld, aangenaam voor voetballers en publiek. Wie denkt dat dit niet duurzaam is: het WK wordt CO2-neutraal, claimt de organisatie. Het vervoer van het publiek zal via nieuwe metro- en tramlijnen milieuvriendelijk zijn. Negentig procent van het afval wordt hergebruikt. Als compensatie voor de bouw is ter grootte van 121 voetbalvelden nieuwe groene ruimte gecreëerd, met 16.000 bomen. De voetbaltempels kunnen getransformeerd worden tot winkelcentra en ziekenhuizen. 170.000 stadionstoeltjes gaan straks gratis naar arme landen.

Vier stadions zijn al klaar voor het WK in november en december 2022. Als voorproefje werd er vorige maand het WK voor clubteams gespeeld. Hansi Flick, de coach van Bayern München, sprak op een persconferentie in Qatar lovende woorden over alle faciliteiten. Ook voorzitter Gianni Infantino van wereldvoetbalbond Fifa gaf bij een bezoek in het najaar louter complimenten. De grasmatten en de stadions, ze zijn prachtig. Ajax en PSV genoten er begin 2020 al van tijdens een trainingskamp in Qatar.

Hollywood-decor

Hoe kan de voetbalwereld zo blind of naïef zijn? Dat vraagt Kees Wieringa zich af. De prijs voor de bouw van stadions en de aanleg van wegen voor het WK is immers hoog. Wieringa was 4,5 jaar lang museumdirecteur in Qatar en publiceerde onlangs Inshallah, een kritisch boek over het land.

“Men moet beseffen dat je naar een Hollywood-decor kijkt. Hollywood is niet de werkelijkheid hè? Het is ongelooflijk hoe iedereen zich laat inpakken. Of het nou om politici, diplomaten of voetballers gaat, ze laten zich monddood maken door de glitter en glamour, alsof er niks aan de hand is”, zegt Wieringa. “Dit WK is om te epateren. Qatar wilde het om zichzelf in de schijnwerpers te zetten. Als je zoveel geld hebt, moet je er toch wat mee. Ze kopen de beste evenementen en de beste mensen, als het ultieme consumentisme.”

Achter de façade van alle voorzieningen voor het WK druipt het bloed van de arbeidsmigranten die hier in verzengende hitte aan werkten, tegen extreem lage lonen. Ze leven in beroerde omstandigheden en waren niet vrij om het land te verlaten. Het kostte mensenlevens. Hoeveel? De aantallen in officiële rapporten lopen uiteen, van 67 tot 123. In werkelijkheid zijn het er waarschijnlijk veel en veel meer. De Engelse krant The Guardian telde alle arbeiders uit India, Pakistan, Nepal, Bangladesh en Sri Lanka op die sinds 2010 in Qatar overleden: 6.500 doden. Ze stierven plotseling, zonder gezondheidsproblemen, mogelijk door de slechte omstandigheden.

Het rijke oliestaatje in de Golf gebruikt al jaren sport om zichzelf te profileren. Sporters worden ‘gekocht’ en genaturaliseerd, zoals ook het WK voetbal werd gekocht in 2010. De Amerikaanse justitie acht corruptie bewezen. Bij de locatiekeuze voor het WK van 2018 en 2022 werden Fifa-bestuurders voor miljoenen dollars omgekocht. Die hadden geen boodschap aan de aard van het land. Qatar is geen democratie, homoseksualiteit is verboden en de pers staat onder controle. De positie van de vrouw werd in één beeld duidelijk bij de prijsuitreiking van het WK voor clubteams in februari. Sjeik Joaan bin Hamad Al Thani, de broer van de emir, stond op het podium. Hij gaf alle langslopende arbiters een vriendschappelijke boks, maar negeerde de vrouwelijke scheidsrechters Edina Alvez Batista en Neuza Back volkomen.

In die context wordt straks het grootste voetbaltoernooi ter wereld gehouden. Oranje begint deze maand aan de kwalificatiereeks. Alle ballen op Qatar, hup Holland hup? Onlangs klonk in Nederland vanuit de politiek – ChristenUnie en D66 – een oproep tot een boycot. Cabaretier Freek de Jonge begon hiervoor een petitie. “Eigenlijk is iedereen tegen dit WK. Tegelijkertijd krijgt het verzet geen voeten in de aarde. Het zet niet door. De houding is: het geld zegeviert toch, we kunnen er toch niks tegen doen”, zegt sportjournalist Hein Meurs, die op Twitter via het account @CancelQatar2022 al jaren strijdt tegen het WK.

Katalysator

Mensenrechtenorganisaties als Amnesty International en Human Rights Watch zijn niet voor een boycot. Zij willen het WK vooral gebruiken als katalysator om de mensenrechtensituatie duurzaam te verbeteren, omdat er nu internationaal een vergrootglas ligt op Qatar. “Wij zijn niet tegen dit WK, we zien het als een kans”, zegt Ella Knight van Amnesty.

De Nederlandse mensenrechtenambassadeur Bahia Tahzib-Lie ziet dat eveneens zo. Ze woonde van 2016 tot 2019 in Qatar. Onlangs, op een mini-symposium van de KNVB, haalde ze Nelson Mandela aan, omdat die wist hoe sport kan bijdragen aan ‘hoop, sociale interactie en aan verbinding’. Ze vertelde over de hardloopwedstrijd die in 2019 werd gehouden in Qatar, met 600 deelnemers: van ambtenaren van de overheid tot expats en arbeidsmigranten. Iedereen droeg hetzelfde T-shirt. De ‘Workers fun run’ was een groot succes, vertelde Tahzib-Lie die zelf ook meeliep. “Al onze inspanningen waren gericht op het bereiken van hetzelfde doel. Amelia deed mee, een huishoudelijke hulp uit de Filipijnen. Ik zag de blijdschap in de ogen van Pius, een taxichauffeur uit Kenia, toen hij als winnaar bij de mannen, de beker in ontvangst nam.”

Sport is ook een ‘luchtig en effectief middel’ om de Nederlandse belangen in Qatar te behartigen, stelt Tahzib-Lie. Nederland verdient goed aan Qatar. Ter waarde van een half miljard per jaar wordt naar het land geëxporteerd, vooral zuivel, groenten en fruit, maar ook chemische producten. De handelsbalans slaat met 326 miljoen euro positief uit. Vorig jaar was er nog een delegatie met Nederlandse bedrijven uit de sportbranche in Qatar met de bedoeling er geld te gaan verdienen.

Waarom zouden wij ons vak in zo’n land dan niet mogen uitoefenen, vragen sporters zich soms af. Volgens de mensenrechtenambassadeur lenen inderdaad juist sportevenementen zich er goed voor om gevoelige zaken aan te kaarten. Tahzib-Lie: “Waar veel mensen in Nederland Qatar kenden als die rijke, islamitische oliestaat in de Golf met veel expats kennen we Qatar nu ook vanwege de moeilijke situatie van veel arbeidsmigranten.”

Arbeidsinspecteurs

Los van het WK is de inzet van de Nederlandse overheid al jaren om de mensenrechten in het land te verbeteren, zegt ambassadeur Marjan Kamstra per videoverbinding vanuit hoofdstad Doha. Ze wijst op de training die Qatarese arbeidsinspecteurs in Den Haag vorig jaar van de Nederlandse inspectie van sociale zaken en werkgelegenheid kregen. “Het aantal arbeidsinspecteurs in Qatar is verdubbeld”, zegt Kamstra. “De vooruitgang is bemoedigend, maar we zijn er nog niet.”

Daarnaast noemt Kamstra de trainingen die met de Sociaal Economische Raad zijn georganiseerd voor nieuwe leden van medezeggenschapsraden van bedrijven in Qatar. Die medezeggenschapsraden zijn een nieuw fenomeen in een land waar vakbonden verboden zijn. De mogelijkheid tot inspraak van werknemers kwam er onder druk van de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO), gelieerd aan de VN. De ILO heeft sinds drie jaar een kantoor in Doha om samen met de Qatarese overheid en andere organisaties de situatie van de arbeiders te verbeteren. “Met ongelooflijke snelheid zijn er grote veranderingen in gang gezet”, zegt Houtan Homayounpour, de baas van de ILO, vanuit Qatar.

Onlangs is een minimumloon ingevoerd en is het kafala-systeem ‘ontmanteld’; werknemers hebben voortaan de vrijheid om van werkgever te veranderen of het land te verlaten. Homayounpour: “Toen we begonnen was er veel scepsis. Niemand geloofde in verandering. Ik zeg nu dat het land in de goede richting gaat. Dit WK is een vehikel voor verbeteringen.”

Het minimumloon is nu 1000 rial, omgerekend 227 euro per maand (een verhoging van gemiddeld 25 procent). Dat moet de circa 1,8 miljoen goedkope arbeidsmigranten uit Azië en Afrika de mogelijkheid geven beter in hun levensonderhoud te voorzien en geld naar hun familie op te sturen. In totaal wonen in het land slechts 320.000 Qatari. De rest van de 2,8 miljoen inwoners zijn vooral internationale kenniswerkers.

“Die rijken leven in vijfsterrenhotels en villa’s”, zegt ex-museumdirecteur Kees Wieringa. “Ze hebben een heel scheef beeld, net als de diplomaten. Ze weten helemaal niet dat veel arbeidsmigranten nog steeds niet vrij zijn. Die mensen wonen vooral in kampen, mannen tussen de 20 en 35, allemaal op een kluitje. Het zijn een soort getto’s.”

Critici vergelijken Qatar met een bankovervaller die de illegaal verkregen buit – het WK – houdt en nu aan een charme-offensief bezig is. Wieringa noemt het goede sier maken met duurzaamheid als voorbeeld. “Allemaal window dressing. Straks worden die stadions misschien shopping malls of hotels, maar daar zijn er al héél veel van. Dat is een lachertje. Er wordt ongelooflijk veel geld over de balk gesmeten om op de warmste plek op aarde gekoelde stadions te hebben. Zelfs de buitenlucht wordt straks gekoeld. Ondertussen rijdt er geen Tesla rond in Qatar en liggen er nergens zonnecellen.”

Wieringa gelooft niet dat het WK het land echt gaat veranderen. Ook Amnesty is kritisch over de vorderingen. Knight: “We hebben nog genoeg om ons zorgen over te maken. Mensen worden nog altijd te laat of niet uitbetaald. Arbeiders die achttien tot twintig uur moeten werken. Paspoorten worden nog steeds afgepakt. Vakbonden zijn verboden.” Ambassadeur Kamstra: “Wij krijgen deze signalen ook. Het schort nog aan de implementatie van de nieuwe regels. Het positieve is dat er in Qatar zelf nu echt een maatschappelijke discussie gaande is. Vergis je niet, voor de conservatieve krachten zijn de hervormingen ingrijpend.”

Oliedollars

Aan de andere kant vinden de mensenrechtenorganisaties dat de Fifa, sponsoren, de VN en buitenlandse overheden nog niet genoeg druk op het land uitoefenen. Veel landen hebben economische belangen in Qatar. Ook de voetbalwereld drijft voor een deel op de oliedollars uit de Golf, zoals Manchester City en Barcelona. Paris Saint-Germain is eigendom van Qatar Sports Investments, dat direct onder de overheid valt. Qatar Airways is al jaren hoofdsponsor van alle grote toernooien van de Fifa, ook van het WK. De Qatarese vliegmaatschappij sloot onlangs ook een contract met de Europese voetbalbond Uefa voor sponsoring van het EK komende zomer. Ook Amsterdam is speelstad.

Ondanks al die belangen moet er meer politieke druk op Qatar worden uitgeoefend, vindt Kamerlid Lisa Westerveld (GroenLinks), ook vanuit Nederland. “De minister van buitenlandse zaken moet meer doen. We hebben wel vaker de belofte gehoord dat sportevenementen landen verbeteren. In Qatar is ongelooflijk veel mis. Ook de rechten van lhbti’ers worden er geschonden. Het wordt nu mooi verteld, maar ik hou mijn hart vast wat er straks na het WK van terechtkomt.”

Het blijft, vindt Westerveld, ‘superbelachelijk’ dat het WK in Qatar wordt gehouden. Secretaris-generaal Gijs de Jong van de KNVB spreekt van ‘een vuiltje uit het verleden waar we zo goed mogelijk mee om moeten gaan’. Alle hotels en andere bedrijven waar Oranje straks eventueel afspraken mee maakt, worden vooraf op naleving van de mensenrechten gescreend, verzekert De Jong. Verder zullen de internationals zo goed mogelijk worden voorgelicht. Westerveld: “Ik zou het heel goed vinden als de sportwereld zich nu ook wat meer gaat uitspreken”.

Tot dusver bleef het vrij stil van die kant. Ook bondscoach Frank de Boer sprak zich er nog amper over uit. Hij woonde en speelde in zijn nadagen twee jaar lang in Qatar, voor een vorstelijk salaris. Zijn broer Ronald was zelfs ambassadeur van de bid van Qatar in 2010. Een ongemakkelijke waarheid.

Lees ook

Sport als bijdrage aan een betere wereld: De loze beloftes van de sportbobo’s

Niet alleen het WK voetbal in Qatar, ook de Winterspelen in Peking, volgend voorjaar, zijn omstreden. Het IOC heeft beloofd voortaan mensenrechten mee te wegen bij de toewijzing van olympische speelsteden. Dat heeft journalist Arend Hulshof vaker gehoord.

Moet Oranje wegblijven uit Qatar? De meningen onder sporters zijn verdeeld

Moeten sporters wegblijven van toernooien die worden georganiseerd door landen waar de mensenrechten in het geding zijn? Trouw vroeg het enkele (oud)sporters. ‘Voetbal draait nu eenmaal om poen.’

Hitte, uitbuiting, sterfgevallen; en toch willen Indiërs maar wat graag in Qatar werken

Arbeidsmigranten uit India bouwen graag in Qatar mee aan de stadions voor het WK voetbal. Het betekent een beter leven voor hun familie thuis.

‘Wil je een WK voetbal spelen op een met bloed doordrenkte grasmat?’

Gert-Jan Segers (ChristenUnie) riep woensdagavond op het WK voetbal in Qatar te boycotten vanwege de dood van een groot aantal arbeidsmigranten. Hij noemt het ‘dansen op de graven van duizenden mensen’.