Allah flirt met Albanië

In een rommelige buitenwijk van Tirana, vlakbij de tractorfabriek, staat een fraaie, maar nog niet geheel voltooide groen-witte moskee. De typische islamitische koepel staat al, de groene vlag van de islam wappert en op het bouwterrein trippelt een piepkleine imam in traditioneel satijnen kostuum met tulband. Het godshuis in aanbouw is geen moskee, zo legt hij uit, maar een tekke, een tempel voor Bektashi. De Bektashi zijn een kleine sjiitische afsplitsing die vooral in Albanië aanhang heeft. We blijken ons dan ook te bevinden op het complex van het internationale hoofdkwartier van deze gematigde en mystieke dervish-orde.

Nauwelijks minaretten
In Albanië is niets wat het lijkt, zeker niet als het om religie gaat. Van oudsher kent het land drie religies, het Grieks-orthodoxe geloof, het rooms-katholicisme (dat vooral in het noorden aanhang heeft en in Moeder Teresa een eigen Albanees icoon kent) en de islam. Deze laatste is weer verdeeld in een soennitische meerderheid en sjiitische minderheid. Wie in Durrës en Tirana over straat loopt, zou niet zeggen dat moslims in Albanië de meerderheid vormen. Vrouwen met hoofddoekjes zijn er zeldzaam, minaretten zijn er nauwelijks en alleen op vrijdagmiddag is er, voor wie goed luistert, een oproep tot gebed te horen. Vooral in Tirana lopen veel jonge vrouwen erbij als zelfbewuste Italiaanse mannequins met sigaret in de ene en mobiele telefoon in de andere hand. Mannen, ook de moslims, drinken bier, wijn of raki of eten shish kebab gemaakt van varkensvlees. De sjiitische Bektasji staan van oudsher bekend om de productie van uitstekende wijnen op de wijngaarden rond hun tekkes.

Wie verwacht dat de religieuze verscheidenheid in een Balkanland als Albanië een garantie is voor grote spanningen komt eveneens bedrogen uit. Op enkele kleine conflictjes na leven de verschillende religieuze groepen vreedzaam naast en beslist niet langs elkaar. En die conflictjes zijn dan ook nog meestal veroorzaakt door islamitische zendelingen van buitenaf. In de negentiende eeuw stelde de nationalistische dichter Vasa Pashko al dat de religie van de Albanezen 'het Albanianisme' is, vertelt Artan Puto in de lobby van het deftige Rogner Hotel. De Albanese historicus is gepromoveerd op de natievorming in zijn land en momenteel werkzaam bij het ministerie van cultuur. "De Albanese nationalisten beseften dat religie vooral voor verdeeldheid zou zorgen, dus legden ze de nadruk op de eigen, unieke Albanese cultuur. De Albanezen werden het volk van de dubbelkoppige adelaar prominent op de nationale vlag, dat afstamt van de Illyriers. Een volk uit de klassieke Oudheid dat zich nooit gemengd zou hebben met nieuwkomers. Enver Hoxha kon die lijn voortzetten."

Mao als inspirator
De naam is gevallen: Enver Hoxha, de communistische dictator die tussen 1944 en 1986 Albanië van de buitenwereld afsloot en liet volbouwen met 700.000 bunkers, eentje per gezin van vier. Geïnspireerd door de culturele revolutie van Mao had Hoxha in 1967 alle religie verboden, zowel in de publieke sfeer als in de privésfeer. Vrijwel alle kerken, kloosters, moskeeën en tekkes werden gesloopt of omgebouwd tot sporthallen of buurtcentra.

Op het houden van godsdienstoefeningen stonden voortaan fikse straffen. Tal van geestelijken en gelovigen verdwenen achter slot en grendel of werden, vaak zonder enige vorm van proces, vermoord. "Religie was gevaarlijk voor je gezondheid, zo leerden we op school. Een achterlijke waan waarmee de kapitalisten en imperialisten het volk rustig hielden", vertelt Puto. "Via de Italiaanse en Griekse radio en soms tv, die hier en daar wel stiekem kon worden ontvangen, ving je wel wat op over katholicisme of de Grieks-orthodoxe kerk. Maar de islam was volledig uit beeld geraakt."

Pas met de val van het communisme in 1990 kwam God heel langzaam terug in Albanië. In het ooit zo katholieke Skhodër trokken de eerste missen weer duizenden belangstellenden, in Tirana verschenen westerse evangelisten van allerlei soort en naast het Skanderbegplein opende een enorme Albanees-orthodoxe kerk de poorten. Uit Turkije en het Midden-Oosten kwamen islamitische zendelingen naar Albanië, soms met gevulde portemonnee.

Opbouwen
Zo staat in het centrum van Durrës, de havenstad en voormalige hoofdstad van Albanië een gloednieuwe moskee, mede gebouwd met financiële hulp uit het Midden-Oosten. Twee bebaarde moslims verwelkomen er ons met enige bekeringsdrang. Een van hen blijkt in Zwitserland te zijn opgegroeid en trakteert ons op een beknopte geschiedenis van de islam in het Zwitser-Duits. Dat de moskee opvallend leeg is en het met de islamisering van Albanië nog niet zo'n vaart loopt, maakt de uitdaging des te groter. "In dit land moeten we alles van de grond af aan opbouwen. Maar ooit zal het weer een echt islamitisch land zijn, inshallah."

Een islamitisch Albanië? De Albanese publicist Aitin Raxhimi ziet het niet snel gebeuren. "De meeste Albanezen spiegelen zich aan het Westen en zien de islam eerder als een belasting, iets wat meer bij het Oosten hoort", vertelt Raxhimi, die veel heeft gepubliceerd over de Albanese religieuze geschiedenis. "Vergeet ook niet dat de islam al voor het communisme weinig identificatie bood omdat die werd geassocieerd met de tijd van de Ottomaanse Bezetting. Al voor 1940 waren er al veel gemengde huwelijken in Albanië en meer dan elders werd er pragmatisch geswitcht tussen religies."

Dit gebrek aan religieuze bevlogenheid is mede te verklaren uit het feit dat alle godsdienst hier altijd uitheems was en is. De islam kwam uit Istanbul, en verder weg Arabië, het katholicisme uit Rome en het Grieks van de orthodoxe eredienst was al net zo onbegrijpelijk buitenlands voor de Albanees. In de tijd van het atheïsme heeft het gemengd huwen ook een hoge vlucht genomen. Een Albanees vragen naar zijn of haar religieuze achtergrond is als een Amerikaan vragen naar zijn stamboom. Er volgt steevast een lang relaas over een orthodoxe moeder, katholieke oma en een atheïstische vader die uit een Bektashi-familie komt. "Dankzij veertig jaar atheïsme is zo ook veel conflictstof opgeruimd. Europa is nu het nieuwe grote doel", aldus Raxhimi.

Drastische experimenten
De jonge intellectueel Ataol Kaso is minder optimistisch. Hij is de eigenaar van een theehuis annex boekwinkel dat nog het meest doet denken aan een Nederlands debatcentrum uit de jaren zeventig, compleet met oude bankstellen en vergeelde posters aan de muur. "Hoxha heeft met zijn drastische experimenten en enorme veiligheidsdiensten hele gemeenschappen voorgoed kapot gemaakt", vertelt hij. "De meeste Albanezen voelen zich met niemand meer verbonden, ze zijn nihilistische individualisten met een enorm wantrouwen tegenover politiek en religie. Geld verdienen en overleven is het nieuwe motto."

Wat de Albanezen dan wel bindt? Afgaande op de vele rood-zwarte adelaarsvlaggen langs de weg, in winkels en taxi's is het Albanianisme in elk geval nog springlevend. Maar naast de Albanese vlag hangt tegenwoordig dikwijls ook die van de EU. De liefde komt vooralsnog van één kant: meer dan een potentieel kandidaatlid is het land nog niet.