Albert Helman 1903 - 1996
In december kreeg Albert Helman kort na elkaar twee attacks. Hij kon niet meer schrijven en zei tegen me: “Vroeger kon ik denken wat ik wilde, want ik kon schrijven. Nu kan ik niet meer schrijven, dus heeft het denken geen zin meer.” Nooit had iemand de strijdbare Helman klein gekregen, maar het lichamelijk verval van de ouderdom die bij hem laat, maar hevig met gebreken kwam, had hem geknakt, omdat de zin aan zijn bestaan ontviel.
Een schrijver moest volgens hem het morele geweten van de wereld zijn. En dus trok hij ten strijde. Tegen Franco in de Spaanse burgeroorlog, tegen de Duitsers in het kunstenaarsverzet van Amsterdam, tegen het Nederlandse kolonialisme dat koud en liefdeloos was, tegen de opgelegde onafhankelijkheid van Suriname, tegen Bouterse die hij consequent een moordenaar noemde. Helman voegde steeds de daad bij het woord en daarin komt hij overeen met andere grote schrijvers uit de voormalige koloniën zoals Cola Debrot, Leopold Senghor en Aimé Césaire. Maar in tegenstelling tot de anderen bleef Helman, die in 1903 als Lou Lichtveld werd geboren, als schrijver even actief als hij altijd al geweest was.
In zijn enorme produktie - meer dan 70 literaire werken - is nu een cyclische structuur te ontdekken. Aan het begin en het eind van zijn lange carrière staan werken die zich afspelen in zijn geboorteland Suriname. Daartussenin Zuidamerikaanse en Europese romans. Maar in alle literaire arbeid komen dezelfde thema's voor: de strijd tussen de natuur en de techniek, de bestrijding van sociaal onrecht en de verering voor de kordate vrouw.
Zijn mening over deze thema's verandert wel. In zijn vroege werk, bijvoorbeeld 'De stille plantage', wint de natuur het van de mens, maar in zijn latere werk zoals “Verdwenen wereld” erkent hij dat de technische mens tot veel in staat is, ook tot het bedwingen van de natuurkrachten. En de kordate vrouw moet steeds meer ruimte maken voor het kind. Dat hangt samen met een gevoel van teleurstelling dat Helman had over Suriname. Hij zag machteloos hoe het land wegzakte in een moeras van corruptie en geweld en verloor zijn geloof in de volwassenen, maar niet in de mogelijkheden van de opgroeiende jeugd. Acties voor de verwaarloosde kinderen van Suriname konden altijd op de enthousiaste steun van Helman rekenen. Nooit schroomde hij luid en duidelijk zijn mening te verkondigen, ook als dat hemzelf schaadde. Een speciaal voor hem gecreëerde leerstoel voor creolistiek ging niet door, omda Helman zich in de epiloog van Zuid-Zuid-West fel tegen het Nederlandse kolonialisme had verzet. Wel kreeg hij in 1962 een ere-doctoraat van de Universiteit van Amsterdam voor zijn verdiensten op het gebied van de linguïstiek.
Naast auteur en linguïst was Helman ook historicus. Hij kende de geschiedenis van de Guyana's als geen ander en beschreef die in het alom geprezen “De foltering van Eldorado.” Hij schroomde niet te voorspellen dat Suriname binnen enkele decennia een provincie van Brazilië zou zijn. Dat werd hem door Surinaamse nationalisten niet in dank afgenomen.
Het lijkt tegenstrijdig te zijn met zijn felle anti-kolonialisme, maar van het nationalisme dat in Suriname aan de macht kwam, moest Helman niets hebben. Hij verweet hen de democratie met voeten te treden toen de onafhankelijkheid zonder volksraadpleging werd afgekondigd. Ironisch zei hij: “Maar de Surinamers hebben wel gestemd: met hun voeten”, doelend op het grote aantal mensen dat tegen de onafhankelijkheid was en Suriname verliet. Het is dan ook een publiek geheim dat president Venetiaan niet veel met Helman op had. Toch kenterde het laatste jaar het officiële Surinaamse klimaat tegenover Helman. In Surinaamse diplomatieke kringen werden juist de eerste stappen gezet om Helman te onderscheiden. Helman zat in Suriname in de lift door het succes dat de recente opvoering in Suriname van zijn toneelstuk “Hoofden van de Oyapok!” door DNA heeft gehad. Hij erkent in dat stuk dat je gevormd wordt door de cultuur waar je navelstreng begraven ligt. Suriname en Helman; het is een relatie waar kritiek en betrokkenheid om de voorrang strijden.
Het belang van Helman gaat ver boven Suriname uit. Het Fonds der Letteren heeft dat erkend en hem als een van de weinigen een jaarlijks eregeld toegekend. Minder bekend is dat hij een van de meest vertaalde auteurs uit het Nederlandse taalgebied is. Werken van hem zijn in het Engels, Spaans, Frans en Duits verschenen. Ook daar werd gezien dat Helman de wereld een spiegel voorhoudt van de ideale situatie, een situatie die nergens is bereikt, maar door de spiegel op te houden hield hij de droom van het ideaal wakker.
De laatste keer dat ik hem sprak kregen we het over dromen. Hij vertelde over de droom die hij had sinds hij ziek was. “Ik droom”, zei hij, “over een gekend land waar ik de weg niet weet.” Dat land is hij nu binnen.
