Agressie heeft twee menselijke gezichten

Aan de ene kant van het debat staan de volgers van de 18de eeuwse denker Jean-Jacques Rousseau die de mens zag als beschaafd, goedaardig wezen – de edele wilde die in harmonie leeft met de natuur en met zijn soortgenoten. Volgens deze visie is de menselijke natuur gecorrumpeerd door de moderne samenleving en is geweld het gevolg van sociale ongelijkheid en bezitsverwerving.

Aan de andere kant van het debat staan Thomas Hobbes en zijn aanhangers, die het idee van de ‘edele wilde’ verwerpen. De natuurlijke toestand van de mens is een ononderbroken oorlog van allen tegen allen, volgens hen. Geweld kan alleen ingedamd worden door de aanwezigheid van sterke leiders. Dus, terwijl Rousseau meende dat de mens van nature goed is, maar verdorven door de moderne samenleving, stelt Hobbes dat de mens van nature slecht is, maar dat een geoliede samenleving de mens deugdzaam kan maken.

Psychopathie

Dit zijn de extreme posities in het debat waar wij evolutionaire wetenschappers ons ook over buigen. Recent heeft de Harvard-bioloog Richard Wrangham een interessante poging gedaan om enige nuance in het debat te brengen. Hij maakt onderscheid tussen twee vormen van agressie: proactieve en reactieve.

Bij proactieve agressie gaat het om geweld dat strategisch gebruikt wordt om tegen lage persoonlijke kosten een doel te bereiken. Die vorm van agressie is berekenend en maakt weinig emoties los bij de aanvaller. Neem bijvoorbeeld pestgedrag, drugsmoorden, of een militaire operatie. Bij reactieve agressie gebruikt men geweld om aan een bedreigende situatie te ontkomen, bijvoorbeeld zelfverdediging of een escalerende burenruzie. Deze vorm is impulsiever, emotioneel sterk geladen, en gaat vaak gepaard met frustratie en boosheid.

Dit onderscheid vinden we ook terug in het brein. Reactieve agressie kan worden verminderd door therapeutische en farmacologische interventies, zoals het toedienen van lithium aan gevangenen. Maar dat vermindert niet hun proactieve agressie. Deze agressie hangt samen met psychopathie, en uit onderzoek blijkt dat de hersenen van psychopaten nauwelijks reageren als ze plaatjes te zien krijgen waarop iemand pijn lijdt.

Chimpansee

Onderscheid tussen proactieve en reactieve agressie wordt vaker gemaakt in de psychologie, maar Wrangham geeft er een bijzondere draai aan door de mens te vergelijken met onze naaste verwanten, de chimpansee en de bonobo. Wij delen onze neiging tot proactieve agressie met de chimpansee, die ook geweld inzet voor strategische doelen, zoals het doden van een vreemdeling of het afzetten van het alfamannetje. Chimpansees gaan alleen tot actie over als de risico’s laag zijn, bijvoorbeeld als ze met meer zijn tegen een eenling. Ze vertonen ook veel reactieve agressie, bijvoorbeeld in de competitie voor voedsel. Daarentegen is reactieve agressie bij de sociaal tolerante bonobo veel minder aanwezig, en proactieve vormen van agressie zijn zelfs nog niet waargenomen.

De mens lijkt meer op de chimpansee als het gaat om calculerende, proactieve agressie, terwijl wij net als de bonobo heel weinig reactieve agressie vertonen en binnen onze groep eigenlijk heel vredelievend zijn. Antropologen die jager-verzamelaarssamenlevingen bestuderen kunnen er jaren onderzoek doen zonder ook maar een uit de hand gelopen ruzie te observeren.

Hoe valt dit verschil nu te verklaren? Net als chimpansees moeten mensen conflicten uitvechten met andere groepen om hun leefgebied te vergroten en dat vraagt om een gecalculeerde, gecoördineerde gewelddadige response. Daarbij is het van belang om de impulsieve, reactieve agressie binnen de eigen groep te beperken.

Mannelijke-krijgereffect

Proactieve agressie kan ook worden ingezet om onruststokers binnen de eigen groep een kopje kleiner te maken. Mijn onderzoek naar het mannelijke-krijgereffect laat zien dat proactieve agressie, net als bij de chimpansees, vooral door mannen wordt uitgevoerd. Mannen hebben sterkere psychopathische tendensen dan vrouwen en een grotere interesse voor allerlei vormen van georganiseerd geweld, van deelname aan drugskartels en motorbendes tot een voorliefde voor oorlogsfilms.

Het lijkt er dus op dat Hobbes en Rousseau beiden een beetje gelijk hebben: de mens is van nature agressief en vredelievend, deels chimpansee en deels bonobo. Terwijl we gezellig met onze families de komende feestdagen zullen doorbrengen, worden er ergens ter wereld in onze naam oorlogen gevoerd.

Mark van Vugt is hoogleraar evolutionaire psychologie aan de Vrije Universiteit en verbonden aan de Universiteit van Oxford. Lees hier meer columns van Mark van Vugt.