Acteren achter tralies

Al die dikke deuren. Stuk voor stuk op slot. Die benauwende, doodse lucht. Het went nooit. Alexander de Vree, regisseur van Maas theater en dans, komt al een paar maanden regelmatig in De Hartelborgt in Spijkenisse. Hoge muren, prikkeldraad, camera's, beveiligers, kil beton. Het mag geen jeugdgevangenis meer heten: dit is een justitiële jeugdinrichting (JJI). De Vree schudt het hoofd: "Het went nooit."

Probeer maar eens te dromen in het strakke regime van slot en grendel. Probeer eens out of the box te denken, als je in een cel opgroeit. Maar juist dat is de opdracht die De Vree heeft meegekregen in het project 'HB extra hard'.

In april zijn de voorstellingen en omdat de auteurs en acteurs vastzitten - 'tijdelijk uit de maatschappij geplaatst' - worden die opgevoerd in De Hartelborgt zelf. Het publiek: scholieren. "Als hier straks schoolklassen komen: dat zal indruk maken op die kinderen", zegt De Vree.

Het toneelproject 'HB extra hard' is een initiatief van Studio 52nd, een Amsterdamse stichting die jongeren uit kansarme situaties een podium geeft om samen met professionals artistiek vorm te geven aan hun toekomstplannen en dromen. Voor het project in Spijkenisse wordt samengewerkt met het Rotterdamse Maas theater en dans.

"We hebben eerder soortgelijke projecten gedaan met pleegkinderen en jongeren in een gesloten behandelcentrum", zegt Fanneke Verhallen, artistiek leider van Studio 52nd. "Dat was ook bijzonder. Maar veel spannender dan dit kan het niet worden."

undefined

Schrijven

Het is half december, de laatste dag dat Verhallen de 'baas' van het project is. Vandaag wordt het schrijven van de teksten afgerond. Verhallen kijkt naar de tafeltjes, waar acht jongemannen met ieder hun eigen 'schrijfbuddy' zitten te brainstormen. Het is rumoerig, maar er lijkt ook orde in de chaos. Dit zijn geen stilzitters. Van huis uit geen poëten. Dit zijn jongens van de straat. Van straat geplukt. Vastgezet.

De Hartelborgt is één van de negen JJI's in Nederland. De locatie in Spijkenisse is met 115 plekken de grootste. JJI's hebben een dubbele taak: het garanderen van veiligheid van de maatschappij (door jongeren op te sluiten), maar ook het voorbereiden van die jongeren op een succesvolle terugkeer in het leven 'buiten'. Naast dat vastzitten, de straf, is er een dagprogramma met aandacht voor (her)opvoeden, zorg, behandeling en onderwijs.

In De Hartelborgt zitten vooral oudere jongens, tussen 17 en 25 jaar. Zij kregen allemaal een uitnodiging mee te doen aan het toneelproject. Alleen jongeren die zich negatief gedragen in de groep zijn uitgesloten. En het kan natuurlijk niet zo zijn dat je gisteren een oud omaatje hebt beroofd en vandaag leuk aan een gezellig project meedoet.

undefined

Doodslag

De jongens die zich vandaag over de teksten buigen, punten en komma's zetten of zinnetjes rappen, hebben geen kinderachtige kerfstok. Hun delicten variëren van meerdere inbraken tot (medeplichtigheid aan) beroving met geweld. Maar ook doodslag en (betrokkenheid bij) moord.

"We doen dit zodat die jongeren een andere kant van zichzelf zien en kunnen laten zien", zegt Verhallen. "Het gaat er nu even niet om wat ze gedaan hebben. Dat weten we niet. Dat willen we ook niet weten. Het gaat erom wie ze zijn, welke dromen ze hebben en welke toekomst zij voor zich zien wanneer ze De Hartelborgt verlaten."

Schrijfbuddy Erik Willems vormt een koppel met Enrico, één van de schrijftalenten in de groep. De 18-jarige Enrico is in een werkoverleg van de vrijwilligers van Studio 52nd 'de Spanjaard' gedoopt. "Enrico's vader komt van de Canarische Eilanden. Hij kent zijn vader niet, hij is zelf nog nooit in Spanje geweest. Toch voelt hij zich Spanjaard. Daar wil hij straks naar 'terug', daar ligt zijn toekomst. Het is mooi hoe hij zijn dromen deelt, hoe hij dat voor zich ziet, zich ermee identificeert, het idealiseert. Er zit zoveel materiaal in die jongen. Hij is achttien jaar en heeft al zoveel meegemaakt. En hij zit al zo lang opgesloten. Als je dat hoort ... Je zou bijna vergeten dat hij eigenlijk nog een heel leven voor zich heeft."

"Ik schrik regelmatig van de hardheid van deze jongens. Maar ik geniet ook van hun puurheid", zegt De Vree.

"Die jongens zijn hier nu zó relaxed. Ze voelen dat er iemand naast hen zit die echt naar ze luistert, die honderd procent oprechte aandacht heeft", aldus Verhallen. "Er is vertrouwen. Dit raakt me."

Dat klopt, zegt Marciano (22) die al jaren vast zit. "Ik voel me in dit project weer even vrij."

"Hier moeten ze een schil, hun masker afdoen. Ze leren op een andere manier naar zichzelf te kijken, na te denken over hun handelen, hun gevoelens. Ze kunnen niet stoer blijven. Dat is mooi", zegt Sabine Schouten projectcoördinator van De Hartelborgt.

Projecten die groei en ontwikkeling tot gevolg hebben, die uitdagen: naar dat soort projecten zoekt ze. Geen projecten om die jongens enkel een leuke tijd te bezorgen. "Binnen de muren van de instelling zoeken we altijd naar de balans. We houden rekening met de gevoelens van slachtoffers, maar ook met onze opdracht ervoor te zorgen dat deze jongens hier beter uitkomen."

Voor de ene helft van de samenleving kan het niet hard genoeg, en is de gang van zaken in een jeugdinrichting een softe bedoening, weet Angelique Koevoets, JJI-sectordirecteur. "En de andere helft zegt: maar het zijn jongeren, kinderen soms nog. Laten we op zijn minst zorgen dat ze de kans krijgen om het als jongvolwassene wél goed te doen. Als ik moet uitleggen waarom we te werk gaan zoals we te werk gaan, dan zeg ik altijd: het helpt niet alleen maar strenger te straffen. Leedtoevoeging draagt niets bij, behalve het risico dat een jongere extra traumatiseert. Daar wordt niemand beter van."

undefined

Acteurs

Het is een maand later, medio januari. Nu het schrijfproces is afgerond, is het de tijd voor de acteurs. Vanaf vandaag zijn de mensen van Maas de baas.

Een groep van twintig geïnteresseerde jongens heeft zich aangemeld voor acteerles 1 in de sportzaal van De Hartelborgt. Het is altijd afwachten hoeveel er daadwerkelijk komen. Niet dat ze ver weg kunnen zijn, of verdwaald. Maar soms moeten ze voor straf op hun kamer blijven, hebben ze therapie, een gesprek met hun advocaat, of gewoon geen zin.

Tarik (19) meldt zich als eerste. Hij heeft niet meegedaan aan het schrijven. Dat is niets voor hem, zegt hij. "Maar ik ben de grappenmaker van de groep. Logisch dat ik hier nu wel sta. Ik wil serieus kijken of ik dit leuk vind." En ja... Hij heeft toneelervaring, van 'een leven geleden': de musical van groep 8.

Regisseur De Vree en de professionele acteurs José Montoya en Claudio Magaña Torres gaan vanaf nu wekelijks een uur acteerlessen geven. Ze worden geassisteerd door drie studenten van de mbo theaterschool Hofplein Rotterdam.

"Eens kijken wat voor vlees we in de kuip hebben", heeft Magaña Torres vlak voor de les gezegd. "We gaan die jongens uit hun hoofd halen, laten stoppen met piekeren. We moeten ervoor zorgen dat onze les veilig voor ze voelt. Dat ze zich durven laten zien."

Ze laten zich zien. En horen. Veel van de deelnemers zijn type ruwe bolster, veel decibellen, blanke pit. Machogedrag, spierballentaal. Het is testen. En uitgetest worden.

De spanning is voelbaar, maar ontspannen wordt er ook. Gelachen wordt er zeker. Uitgelachen ook. Maar het lukt de mannen van Maas de jongens van de JJI een uurtje redelijk in toom te houden. "Het is een groepsproces. Dit kun je vergelijken met een apenrots. De jongeren maken onderling uit wie de leider is, wie de macht heeft. Zo'n eerste keer is spannend. Vandaag wordt de vacature bovenaan de apenrots ingevuld", zegt Renée Hulsman van De Hartelborgt.

Magaña Torres leidt de oefeningen theatersport. Ze moeten elkaars emoties nadoen, beroepen uitbeelden. Met elkaar samenwerken door in korte tijd, zonder verbaal overleg in een vierkant te staan, de letter A te vormen, of in volgorde te gaan staan, van groot naar klein. Luciano (24), de man met de grootste mond, had zichzelf groter ingeschat maar wordt steeds verder naar achteren geduwd. "Dat komt door je attitude. Je voelt je groot", zo spreekt Magaña Torres hem toe. Er volgt een boodschap: "Je doet je groot voor, je bent een drukke man. Doe eens wat rustiger aan. Drukke mensen overschreeuwen zichzelf zo vaak."

"Ik vroeg me in het begin af: wat doe ik hier? Het is hier koud. Ik vind dit niks. Maar het werd steeds leuker", zegt Younes (20). Niet helemaal woordelijk geciteerd; Younes zegt in elke zin what the fuck.

Nog zeven acteerlessen en dan beginnen de repetities. Niet voor alle nu opgekomen jongens zal een hoofdrol weggelegd zijn. Er zullen er nog afvallen. Dat wordt lastig, voorspelt Sabine Schouten, coördinator educatieve en culturele projecten van De Hartelborgt. "Een paar van die jongens zeggen: dit wordt mijn doorbraak'."

undefined

Educatie

Maas is niet alleen betrokken bij het repeteren, het acteren en de regie, maar verzorgt ook de educatie rond de voorstellingen in april en mei. Elf klassen van drie Rotterdamse scholen zijn hierbij betrokken; die zijn straks het publiek. Vooraf zal op die scholen worden verteld over de jeugdinrichting en zijn bewoners. Ze zullen de teksten bekijken, om via de woorden van de gevangenen een beetje te ervaren hoe het is om opgesloten te zitten. "We zoeken altijd naar manieren om de impact van de voorstellingen te verbreden. Een voorbereide klas is meer betrokken en nieuwsgierig", stelt Maas.

Een rond project, zo noemt Schouten het. "De jongens leren van zichzelf en van elkaar. En straks als ze die voorstelling spelen, kan het publiek van hun ervaringen leren."

In de schaduw van 'HB extra hard' is een nieuw, informeel project gestart. De schrijfbuddy's van Studio 52nd zijn klaar met het werk, maar nog niet klaar met de jongens.

Het begon met een spontane actie van Fanneke Verhallen die in december voor 'haar' schrijvers kerstkaarten achterliet: "Wij gaan straks weg. Op vakantie: vrij. Lekker bij opa en oma aan de dis. Zij blijven hier. Opgesloten en alleen. Het is vast een leuke verrassing als ze een kaartje krijgen."

Hulsman: "Er zijn penvrienden nu. Er is een warme band ontstaan. En daarnaast willen sommige jongens hun talent verder ontwikkelen."

(De namen van de jongeren in de inrichting zijn op last van justitie gefingeerd)

Adil, eerste nacht in de cel, monoloog:

De eerste nacht is...

Het is anders.

Bed is hard.

Je hebt je spullen niet.

Er wordt geroepen in de nacht.

Roepen ze mij?

Wie roept er?

Schelden ze op mij?

Moet ik terugroepen?

Ik ben stil.

Wat gaat er morgen gebeuren?

Ik ben bang.

Enrico (E) in dialoog met Spanje (S), geboorteland van zijn vader:

S: Kom naar hier.

E: Ik kan nog niet.

S: Waarom niet?

E: Ik zit nog hier, ik kan niet weg.

S: Waarom kan je niet weg? Hier schijnt de zon.

E: Er staat een hek omheen.

S: Heb je dat hek zelf gebouwd?

E: Nee.

S: Waarom ben je dan achter dat hek gaan zitten? Hier schijnt de zon.

E: Ik ben hier niet gaan zitten. Ik ben hier gezet.

S: Wie heeft je daar gezet?

E: Degene met het laatste woord.

undefined