Achter de coulissen van het wereldcircus

Mark Rutte zal best zenuwachtig zijn. Want Vladimir Poetin mag dan afgezegd hebben, de rest komt wel: Barack Obama, Ban Ki-moon, Angela Merkel, François Hollande en nog een stuk of vijftig wereldleiders verzamelen zich maandag in Den Haag om te spreken over het gevaar van nucleair terrorisme. En als gastheer mag Rutte de wereldleiders welkom heten. Maar wat gaan die premiers en presidenten na de ontvangst doen, op de Nuclear Security Summit (NSS)?

Ze gaan natuurlijk vergaderen en onderhandelen. Maar niet eens zo heel veel, want de slotverklaring, waarin staat hoe de landen de wereld gaan beschermen tegen nucleair terrorisme, is al af grotendeels. Daarin staat bijvoorbeeld de afspraak dat de landen die meedoen aan de NSS er alles aan gaan doen om hun voorraden plutonium (een radioactieve stof die gebruikt wordt in kerncentrales) zo klein mogelijk te houden.

Sherpa's
Dat de afspraken voor een deel al gemaakt zijn, is te danken aan de zogenoemde 'sherpa's', de onderhandelaars. Elk land dat meedoet aan de top heeft zo'n sherpa. Die zijn al anderhalf jaar bezig de NSS inhoudelijk voor te bereiden. In verschillende bijeenkomsten hebben ze al heel wat zaken beklonken, bedisseld en besloten.

Sherpa's? Zijn dat niet die Nepalese dragers, die bergbeklimmers naar de top van Mount Everest helpen? Inderdaad, daar zijn deze diplomatieke onderhandelaars naar vernoemd. Het is een woordgrapje, ooit bedacht bij een andere wereldtop, de G8. De grap is: diplomatieke sherpa's doen hetzelfde als de befaamde berggidsen uit de Himalaya: hun leiders begeleiden naar de top. In dit geval dus een nucleaire top.

De Nederlandse sherpa, Piet de Klerk (zie kader), is extra belangrijk. Omdat Nederland gastheer is van de NSS, leidde hij de afgelopen maanden de onderhandelingen met de andere sherpa's. Als voorzitter van die bijeenkomsten kon hij hier en daar sturen welke thema's besproken zouden moeten worden.

Maar als de sherpa's zoveel werk verzetten, is het circus van zo'n top dan nog nodig?

Jazeker: Merkel, Obama en de anderen komen niet voor niets bijeen. De druk van zo'n naderende top zorgt voor resultaat in de voorbereidende onderhandelingen. Met de datum van de top in zicht, staken de onderhandelaars hun strijd en leggen ze hun eindbod op tafel.

Daar komt bij dat de sherpa's het alleen eens kunnen worden over de 'makkelijke' thema's. De politiek gevoelige zaken laten ze over aan hun regeringsleiders. Die zijn tenslotte de baas.

Omdat veel afspraken al gemaakt zijn, hebben de wereldleiders, nu ze toch bij elkaar zijn, de ruimte om ook andere, urgente kwesties aan te snijden. Zeker is dat er tijdens de NSS in Den Haag een belangrijk, extra overleg zal zijn over de situatie op de Krim.

Filmpjes
Vandaag landden de eerste premiers en presidenten (met hun sherpa's natuurlijk) op Schiphol. Maar ook morgenochtend arriveren er nog delegaties. De top begint om 13.30 uur, als iedereen ontvangen wordt in het Haagse World Forum (voorheen het Nederlands Congres Centrum) door premier Rutte.

Die wil dat deze top anders wordt dan andere toppen. Het moet een 'innovatieve' top zijn, die een stuk dynamischer is dan de gemiddelde bijeenkomst van regeringsleiders.

Op van dit soort toppen wordt doorgaans veel, kostbare tijd besteed aan het voorlezen van de 'nationale verklaringen'. Alle deelnemers zitten dan in een grote zaal aan een tafel met een naambordje en een vlaggetje voor hun neus en lezen één voor één een document voor, waarin ze vertellen wat hun land allemaal heeft bereikt, en wat hun land belangrijk vindt.

De ene plechtige verklaring na de andere. Op de achtergrond, in de coulissen en in andere zaaltjes wordt dan door ambtenaren druk overleg gevoerd en de laatste hand gelegd aan de slotverklaring.

Dat voorlezen van die nationale verklaringen vreet tijd en je schiet er niet veel mee op. Dat moet op deze top anders, vindt de Nederlandse organisatie. Een nationale verklaring voorlezen mag wel, maar liever ziet de organisatie dat de landen hun boodschap verpakken in een kort filmpje. Die filmpjes worden gedurende de top her en der vertoond in het congrescentrum.

Een aantal delegaties heeft zo'n clip gemaakt. In de Nederlandse videoboodschap speelt Mark Rutte de hoofdrol. In de film vertelt hij, begeleid door muzak, wat Nederland allemaal doet aan nucleaire beveiliging. De premier besluit met de slogan: "We are working together for a safer world".

Drie-sterrendiner
Maar voor aardige filmpjes komen Obama en de anderen niet naar Den Haag. Er moet inhoudelijk wat bereikt worden. De laatste plooien in de slotverklaring moeten gladgestreken. Bijvoorbeeld de paragraaf over de verhouding tussen de industrie, die nucleaire stoffen gebruikt, en overheden die de regels voor dat gebruik maken. Die industrie neemt in elk land een andere plaats in de samenleving in (private ondernemingen versus staatsbedrijven bijvoorbeeld) en het is dus niet eenvoudig om daarover tot consensus te komen. Daar wordt maandagmiddag over vergaderd, plenair en in zij-sessies, onderlinge gesprekken, telefoontjes en onderonsjes op de achtergrond.

Aan het begin van de avond gaan alle staatshoofden vervolgens naar Huis ten Bosch voor een diner, aangeboden door koning Willem-Alexander.

Drie-sterrenkok Jonnie Boer, chef van het Zwolse restaurant De Librije, kookt voor de wereldleiders. Op het menu staan Nederlandse streekproducten. En dat is niet voor niets. Nederland grijpt deze top aan om zich van zijn beste kant te laten zien. De hele wereld kijkt (er is plaats voor 3000 journalisten), dus het 'merk' Nederland moet op zijn fraaist gepresenteerd worden. De inrichting van het congrescentrum is ook verzorgd met dat doel voor ogen: er staan meubels van Nederlandse ontwerpers, er hangen kunstwerken van Nederlandse kunstenaars en ter decoratie zijn er veel bloemen, Nederlandse bloemen.

Benen op tafel
Dinsdagochtend gaat om 9.00 uur de plenaire vergadering weer verder, in de grote zaal met zijn enorme witte, cirkelvormige tafel. Daarnaast zijn er 'interactieve sessies' voor de regeringsleiders. Die sessies zijn, voor dit soort toppen, tamelijk bijzonder, gezien hun informele karakter. Een van die bijeenkomsten is zelfs 'leaders only', in het jargon van de NSS. Geen sherpa's of ambtenaren dus, maar regeringsleiders onder elkaar in een ongedwongen sfeer. Het moet een vrije uitwisseling van gedachten worden. Een manager zou het een 'benen-op-tafel-sessie' noemen.

In deze ontspannen setting gaat onder meer gefilosofeerd worden over de toekomst van de NSS. In 2016 is de volgende nucleaire top, maar gaan we er tot in de eeuwigheid ermee door?

Aan het eind van de dinsdagmiddag moet de slotverklaring echt af zijn. Dat slotcommuniqué is geen verdrag, het is een verklaring met intenties en afspraken. In de slotverklaring van de vorige NSS, in 2012, stond bijvoorbeeld dat de landen radiologische bronnen beter zouden gaan beschermen tegen diefstal. Want met radiologisch materiaal kunnen terroristen gevaarlijke bommen maken.

Hoewel Rutte er een moderne top van wil maken, is de afsluiting erg traditioneel: de slotverklaring wordt aanvaard, en toegelicht in een persconferentie.

En, zoals bij elke wereldtop, poseren alle deelnemers tot besluit voor de groepsfoto. Alle wereldleiders op een rij. Mark Rutte zal er stralend tussen staan, met een lach van oor tot oor.

'Word alleen boos als je weet dat het helpt'
Onderhandelen op het niveau van een wereldtop is een spel dat je kunt leren. Oud-onderhandelaar Maas Goote kent de kneepjes van het vak. Over timing, de gunfactor en functioneel boos worden.

Als gastland van de nucleaire top kan Nederland meteen een kleine voorsprong nemen bij de onderhandelingen. "Bij het ontvangen van alle delegaties heb je als gastland even wat quality time met de regeringsleiders die andere landen niet hebben", zegt oud-onderhandelaar Maas Goote. En die korte ontmoeting met bijvoorbeeld Obama kan de Nederlandse delegatie aangrijpen om vast een idee te opperen, of misschien zelfs een afspraak te maken voor een tête-à- tête met de machtigste man ter wereld, later op de dag.

Maas Goote weet hoe het spel op een wereldtop gespeeld wordt. Hij was hoofd van de Nederlandse delegatie in mondiale klimaatonderhandelingen, en als hoofdonderhandelaar van de EU speelde hij een grote rol op de VN-klimaattop in 2009 in Kopenhagen.

Het slagen van onderhandelingen hangt niet alleen af van de standpunten van partijen en de vraag hoeveel ze bereid zijn toe te geven. Het gaat ook om handigheid. Timing, logistiek en zelfs de inrichting van het congrescentrum kunnen tijdens de top in Den Haag een grote rol spelen, voorspelt Goote. "Je moet als onderhandelaar, in de hectiek van zo'n top, zorgen dat jouw regeringsleider op het juiste moment, in het juiste zaaltje zit met de juiste mensen. Er zijn allerlei ontbijtjes, gesprekjes, telefoontjes en zij-sessies op zo'n top."

"Timing kan dan doorslaggevend zijn," legt Goote uit. "Soms wil je even twee mensen bij elkaar zetten om het over een bepaalde paragraaf in de slotverklaring te hebben. Dan moet dat op het goede moment gebeuren. Een onderhandeling kan slagen om 10.00 uur, terwijl hetzelfde overleg mislukt als het om 10.30 plaatsvindt, bijvoorbeeld omdat de ander dan al een gesprek heeft gehad met een ander land, waardoor zijn onderhandelingsruimte veranderd is."

Goote geeft, als ervaringsdeskundige, af en toe workshops in onderhandelen. Eén van de lessen die hij zijn cursisten leert, is de gunfactor. "Als je er met een 'winner takes all-mentaliteit' in gaat, kom je van een koude kermis thuis", vertelt hij. "Gun elkaar de ruimte. Je moet begrijpen dat de andere partij ook iets moet krijgen waarmee hij thuis kan komen. Dat betekent niet dat je uitverkoop moet houden, maar je moet wel goed begrijpen hoe de ander erin staat."

Brazilië
En als je er dan toch niet uitkomt, kun je 'functioneel boos' worden, en weglopen van de onderhandelingstafel. "Dat kan een prima strategie zijn, soms kun je er de dynamiek van het gesprek mee veranderen." Maar doe het altijd gedoceerd, adviseert Goote. En functioneel boos worden houdt ook in dat je zeker weet dat het helpt om kwaad weg te lopen.

Diplomatiek onderhandelen is geen wiskunde, het is een spel dat je kunt leren, zegt Goote. "En wij Nederlanders zijn er beter in dan we denken." Goote denkt dat Nederlanders bedreven onderhandelaars zijn dankzij hun pragmatisme. "Ideologie kan soms in de weg zitten. Nederlanders zien goed waar de kansen liggen, waar de ruimte in een onderhandeling zit. Als klein land zijn we altijd al bezig om belangen goed in te schatten en zo een plek aan de onderhandelingstafel te veroveren. Wij moeten het hebben van slimheid."

Maar de beste onderhandelaars, die komen uit Brazilië, heeft Goote ontdekt. "Ik weet ook niet waar ze het vandaan halen, maar elke keer valt me weer op hoe ongelooflijk vaardig de Braziliaanse onderhandelaars zijn. En veel mensen in het diplomatieke veld zullen dat beamen."

"Misschien zijn ze dat omdat ze een opkomende economie zijn, dus veel zelfvertrouwen hebben. Op mondiaal niveau moet het land nog knokken om erbij te horen, maar in de regio is Brazilië een belangrijke speler. Maar waarom precíes de Brazilianen zo goed zijn in onderhandelen, dat zouden we echt eens moeten onderzoeken."